Διεθνής ημέρα τιμής στον Τζέιμς Τζόυς

Διεθνής ημέρα τιμής στον Τζέιμς Τζόυς η Δευτέρα 16 Ιουνίου, η μέρα που περιγράφεται στον Οδυσσέα, ο Ιρλανδός συγγραφέας Τζέιμς Τζόυς (1882-1941) έχει τους πιο πιστούς και φανατικούς οπαδούς από κάθε άλλο ομότεχνό του. Οι λέσχες θαυμαστών του δραστηριοποιούνται σε περισσότερες από 60 χώρες του κόσμου και κάθε χρόνο πραγματοποιούν πληθώρα εκδηλώσεων για την προώθηση του έργου του. Κεντρική θέση στις εκδηλώσεις κατέχει η Bloomsday, που δίνει αφορμή για λογοτεχνικές συζητήσεις και μία καλή δικαιολογία για καμιά «Γκίνες» παραπάνω. «Bloomsday» σημαίνει η «Ημέρα του Μπλουμ» και ο Λεοπόλδος Μπλουμ είναι ο ήρωας του μυθιστορήματος του Τζόις «Οδυσσέας», που θεωρείται ίσως το κορυφαίο μυθιστόρημα του 20ου αιώνα. Ο Μπλουμ είναι ένας καθημερινός δουβλινέζος που ζει τη δική του Οδύσσεια, στη διάρκεια ενός εικοσιτετραώρου. Μία και μόνη μέρα, η 16η Ιουνίου 1904, ήταν αρκετή στον ήρωα του μυθιστορήματος να αποκομίσει τόσες εμπειρίες, όσες δεν είχε αποκτήσει ποτέ στη ζωή του. Το βιβλίο του παρακολουθεί τις διαδρομές του Μπλουμ, ώρα με την ώρα, στους δρόμους, τα καταστήματα, τις παμπ, τις εκκλησιές και τα σπίτια με τα «κόκκινα φανάρια» του Δουβλίνου.

Επίκεντρο των εορτασμών κάθε χρόνο στις 16 Ιουνίουαποτελεί το Δουβλίνο, με λογοτεχνικές και παραλογοτεχνικές εκδηλώσεις, που περιλαμβάνουν αναγνώσεις του «Οδυσσέα», συμπόσια για τον Τζόυς, διαγωνισμούς με σωσίες του συγγραφέα, περιηγήσεις στις τοποθεσίες όπου εκτυλίσσεται το μυθιστόρημα και άφθονη κατανάλωση αλκοόλ στα εκατοντάδες μπαράκια του Δουβλίνου.

Πολλοί θαυμαστές του «Οδυσσέα» ακολουθούν τη διαδρομή του Λεοπόλδου Μπλουμ. Το μεσημέρι θα σταματήσουν για ένα ποτηράκι κρασί και ένα σάντουιτς με Γκοργκοντζόλα στο μπαρ του Ντέιβι Μπερν, όπως έκανε ο Μπλουμ, ενώ το απόγευμα θα περάσουν από το ξενοδοχείο Όρμοντ για ένα ποτήρι μπύρα, όπως ακριβώς έκανε και ο ήρωας στο κεφάλαιο των «Σειρήνων».

Τα χρόνια που πέρασαν από το 1904 έχουν αφήσει ανεξίτηλα τα σημάδια τους στο Δουβλίνο. Το σπίτι του Μπλουμ στον αριθμό 7 της Εκλις Στριτ δεν υπάρχει, ενώ η συνοικία με τα «κόκκινα φανάρια», που πρωταγωνιστεί στο κεφάλαιο της «Κίρκης», έχει κατεδαφιστεί.

Ο Τζέιμς Τζόυς είναι πλέον ένα ποπ είδωλο... Ως τέτοιο τον αντιμετωπίζουν οι συμπατριώτες του και βεβαίως ως πηγή συναλλάγματος. Ο ίδιος, όμως, δεν έτρεφε τα καλύτερα αισθήματα για τη συντηρητική Ιρλανδία: «Πόσο άρρωστος, άρρωστος, άρρωστος είμαι στο Δουβλίνο. Είναι η πόλη της αποτυχίας, της μνησικακίας και της δυστυχίας. Θα φύγω πολύ μακριά!» παραπονιόταν σε κάποια επιστολή του το 1909. Έφυγε κι έζησε τα τελευταία 30 χρόνια της ζωής του, έως το 1941 που πέθανε, σε πολλά μέρη της Ευρώπης: Τεργέστη, Ρώμη, Ζυρίχη και Παρίσι, όχι όμως στο Δουβλίνο.

Ο «Οδυσσέας» θεωρείται από την πλειονότητα των ειδικών ως το κορυφαίο μυθιστόρημα του 20ου αιώνα, για την ιδιάζουσα χρήση της γλώσσας και τους νεωτερισμούς που ενσωμάτωσε στο κλασσικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα. Γράφτηκε από τον Τζέιμς Τζόυς το 1922, αλλά στα ελληνικά κυκλοφόρησε σε ολοκληρωμένη μορφή μόλις το 1990, από τις εκδόσεις «Κέδρος», σε μετάφραση Σωκράτη Καψάσκη.

Για όσους κινδυνέψουν να χαθούν στο λαβύρινθο των 820 σελίδων του «Οδυσσέα», υπάρχει ο «μίτος της Αριάδνης», στο βιβλίο του Άρη Μαραγκόπουλου «Οδυσσέας. Οδηγός Ανάγνωσης», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Κέδρος».Τζέιμς Τζόις: Ο «σκαντζόχοιρος» των συγγραφέων«Ο Τζόις είναι ο σκαντζόχοιρος των συγγραφέων. Οι ήρωές του είναι ήρωες με το ζόρι»έγραφε το 1959 στην εισαγωγή της μνημειώδους βιογραφίας του για τον συγγραφέα τουΟδυσσέα ο Ρίτσαρντ Ελμαν. Εχει περάσει πάνω από μισός αιώνας από τότε και η οξύτητα της παρατήρησης του Ελμαν δεν έχει μειωθεί στο ελάχιστο. Αρκεί να διαβάσει κανείς έστω και δύο - τρία διηγήματα από τους Δουβλινέζους για να συμφωνήσει με τον κατά πάσα πιθανότητα κορυφαίο βιογράφο του 20ού αιώνα. Βέβαια, το έργο που συνιστά την απόλυτη επιβεβαίωση των παραπάνω είναι ένα από τα μείζονα επιτεύγματα του υψηλού μοντερνισμού: ο Οδυσσέας. Γιατί «ήρωας με το ζόρι» είναι ο κύριος πρωταγωνιστής Λέοπολντ Μπλουμ, ένας «Οδυσσέας» της καθημερινότητας, που για να περιγράψει μόνο μία ημέρα από τη ζωή του ο Τζόις γράφει σχεδόν 800 σελίδες, και «ηρωίδα με το ζόρι» είναι η «Πηνελόπη» Μόλυ, όπως το ίδιο συμβαίνει με όλα σχεδόν τα πρόσωπα που εμφανίζονται στο έργο.


Στις 2 Φεβρουαρίου συμπληρώνονται 90 χρόνια από την πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος, η οποία δεν κυκλοφόρησε στις αγγλόφωνες χώρες αλλά στο Παρίσι - την ημέρα που ο συγγραφέας συμπλήρωνε τα 40 του χρόνια - από τη Σίλβια Μπιτς, ιδιοκτήτρια του θρυλικού βιβλιοπωλείου «Shakespeare and Company» και θαυμάστριά του.
Είναι βέβαιον ότι η επέτειος θα γιορταστεί με πλήθος εκδηλώσεων από τους αναρίθμητους θαυμαστές του Τζόις σε όλον τον κόσμο. Είναι επίσης βέβαιον ότι τη 16η Ιουνίου, τη λεγόμενη Bloomsday, ο εορτασμός θα λάβει πανηγυρικό χαρακτήρα στην Ιρλανδία. Θυμίζω ότι η 16η Ιουνίου 1904, όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση του Οδυσσέα, ήταν η ημέρα που ο Τζόις συνάντησε τη Νόρα Μπάρνακλ η οποία θα γινόταν μούσα και σύντροφος της ζωής του: θα παντρεύονταν μόλις δέκα χρόνια πριν από τον θάνατό του, το 1931. Την επέτειο αυτή τιμούν στη χώρα μας οι Εκδόσεις Κέδρος, που προσέφεραν το 1990 την πληρέστερη ως σήμερα μετάφραση του Οδυσσέα, από τον Σωκράτη Καψάσκη, κυκλοφορώντας τώρα το βιβλίο σε νέα έκδοση, χωρίς αλλαγές αλλά με σκληρό εξώφυλλο. Αποσπάσματα από το έργο σε συλλογική μετάφραση είχαν δημοσιευθεί τη δεκαετία του '40 στο περιοδικό «Κοχλίας», ενώ αργότερα, στη δεκαετία του '70, είχε κυκλοφορήσει μια μάλλον ατυχής μετάφραση του Λ. Νικολούζου.


Η έκδοση του Κέδρου γνώρισε ανέλπιστη εμπορική επιτυχία, που δεν την αξιώθηκαν έργα αντίστοιχης αξίας της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ούτε καν το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ, πόσω μάλλον ο Ανθρωπος χωρίς ιδιότητες του Μούζιλ ή το Βιργιλίου θάνατος του Μπροχ. Παρατηρήθηκε δηλαδή και στη χώρα μας το φαινόμενο που παρουσιάστηκε παγκοσμίως: απίστευτο ενδιαφέρον για ένα βιβλίο το οποίο πολλοί απ'όσους το αγόρασαν είτε δεν το διάβασαν είτε το άφησαν στη μέση.



Οι αναγνωστικές δυσκολίες που παρουσιάζει ο Οδυσσέας οφείλονται φυσικά όχι τόσο στον όγκο του όσο στην περίπλοκη αρχιτεκτονική του, η οποία απαιτεί απόλυτη αφοσίωση του αναγνώστη στο κείμενο προκειμένου να μη χαθεί μέσα στον υφολογικό και πραγματολογικό λαβύρινθο του Τζόυς.

Επιτομή του μοντερνισμού
Ο Οδυσσέας συνιστά, μαζί με την Ερημη χώρα του Ελιοτ, η οποία κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά, την επιτομή του υψηλού μοντερνισμού. Αντιλαμβάνεται κανείς τη γοητεία που άσκησε (και τις αμέτρητες μελέτες που προκάλεσε), αφού, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Ελιοτ, ο Τζόυς «κατεδάφισε» όλες τις εκδοχές του ύφους που μας παρέδωσε ο 19ος αιώνας. Ενενήντα χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση ο χρόνος, αντί να φθείρει αυτό το αριστούργημα, του πρόσθεσε νέες αποχρώσεις - για να μην αναφερθούμε στον πόλεμο που εξακολουθεί να μαίνεται ανάμεσα σε ειδικούς και μη για το ποιο θα πρέπει να είναι το τελικό (οριστικό) κείμενο, τι λάθη παρεισέφρησαν στη μία ή στην άλλη έκδοσή του, ποιες «διορθώσεις» λαθών ήταν λανθασμένες και ποια από τις άπειρες μεταφράσεις του βρίσκεται πλησιέστερα στο πρωτότυπο. Δεν είναι τυχαίο ότι στον κατάλογο των 100 σημαντικότερων μυθιστορημάτων της Modern Library (του εκδοτικού κολοσσού Random House) ο Οδυσσέας κατέχει την πρώτη θέση.


Στον Τζόυς και ειδικότερα στον Οδυσσέα οφείλεται ο όρος stream of consciousness, ο οποίος μεταφέρθηκε στη χώρα μας ως εσωτερικός μονόλογος (μάλλον από τον Βαλερί Λαρμπό που μετέφρασε τμήμα του μυθιστορήματος στα γαλλικά και επιμελήθηκε το κείμενο συνολικά).

Οδύσσεια της καθημερινότητας
Η σύλληψη του συγγραφέα υπήρξε μεγαλοφυής - και ακόμη περισσότερο η εκτέλεση. Ο Τζόυς έγραψε τη δική του Οδύσσεια της καθημερινότητας, όπου όλα είναι απολύτως συγκεκριμένα. 16 Ιουνίου 1904. Δουβλίνο. Ενας κάτοικος, ο Λέοπολντ Μπλουμ, ξυπνάει για να πάει στη δουλειά του. Αλλά αργεί να επιστρέψει στο σπίτι του. Αργοπορεί, καθυστερεί και φτάνει τις πρώτες ώρες της επομένης. Το σπίτι του είναι η Ιθάκη του και τα όσα συμβαίνουν παραπέμπουν στα περιστατικά της ομηρικής Οδύσσειας. Μόνο που εδώ η κάθοδος στον Αδη αντιστοιχεί σε μια μετάβαση του Μπλουμ στο νεκροταφείο, όπου πηγαίνει για να παραστεί στην κηδεία ενός φίλου του που πέθανε ξαφνικά, οι Σειρήνες είναι τα κορίτσια του μπαρ ενός ξενοδοχείου, η σπηλιά του Κύκλωπα ένα άλλο μπαρ, όπου ο πιο γνωστός θαμώνας του είναι κάποιος ιρλανδός εθνικιστής και αντισημίτης, η Κίρκη ένα πορνείο, ενώ το νησί του Αιόλου τα γραφεία μιας εφημερίδας.


Ο Οδυσσέας αποτελείται από 18 κεφάλαια, το καθένα από τα οποία έχει γραφτεί με διαφορετική τεχνική και το καθένα καλύπτει περίπου μία ώρα από τον συνολικό αφηγηματικό χρόνο. Η αφήγηση είναι πολυεπίπεδη, με μια απίστευτη ποικιλία αποχρώσεων όπου ο συγγραφέας, χωρίς να παρουσιάζεται ως κλασικός παντογνώστης αφηγητής, αποδεικνύεται απόλυτος κάτοχος του υλικού του. Τα επεισόδια που περιγράφει, κυρίως όμως ο ανεπανάληπτος τρόπος με τον οποίο τα συνθέτει, η διείσδυση στο υπόστρωμα του χαρακτήρα του καθενός από τα πρόσωπα που παρελαύνουν στις σελίδες του ώσπου να καταλήξει στο απίστευτο τελευταίο κεφάλαιο, τον λεγόμενο «μονόλογο της Μόλλυ», συνθέτουν ένα έργο το οποίο ουδείς προσπάθησε να μιμηθεί ως σήμερα χωρίς να αποτύχει οικτρά, αποδεικνύοντας, πολύ απλά, ότι η μοναδικότητα δεν επαναλαμβάνεται.

Δεκαοκτώ βιβλία σε ένα
Πέραν αυτού, δεν υπάρχει μυθιστόρημα στην παγκόσμια λογοτεχνία όπου να έχουμε ένα τόσο λεπτομερές πορτρέτο μιας πόλης, όπως είναι εδώ το Δουβλίνο, σε σημείο μάλιστα που ο Τζόυς να ισχυριστεί ότι, αν η πόλη είχε ολοσχερώς καταστραφεί, θα μπορούσε να ξαναχτιστεί πανομοιότυπη, «τούβλο-τούβλο», με βάση τον Οδυσσέα.


Οταν κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα από τον Κέδρο η σχετική μυθολογία ήταν πολύ μεγαλύτερη από τα όσα ήταν γνωστά όχι μόνο για το έργο καθαυτό, αλλά και για τις συνθήκες υπό τις οποίες γράφτηκε. Σε συγκριτικό επίπεδο δεν υπάρχει αμφιβολία ότι επηρέασε σημαντικούς συγγραφείς και τους προέτρεψε να προβούν στη δική τους πρόταση για μια διαφορετική εκδοχή του μυθιστορήματος. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι βέβαια ο Χέρμαν Μπροχ.
Οσον αφορά τα καθ'ημάς, είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι ο έλληνας αναγνώστης του Τζόυς σήμερα έχει στη διάθεσή του τη βιογραφία του Ελμαν μεταφρασμένη ωραία από την Αθηνά Δημητριάδου (εκδόσεις Scripta, 2005). Θα έλεγα πως, μολονότι η ανάγνωση ενός αριστουργήματος δεν συνεπάγεται κατ'ανάγκην ότι πρέπει να γνωρίζει κανείς το πώς και το τι της δημιουργίας του, όποιος διαβάσει πριν από τον Οδυσσέα τη βιογραφία του Ελμαν θα είναι προετοιμασμένος να εισέλθει στον τζοϋσικό λαβύρινθο και να εξέλθει ευκολότερα από εκεί.


Παλαιότερα είχε ειπωθεί ότι μπορεί κανείς να διαβάσει το βιβλίο απ'όποιο σημείο τού αρέσει και με όποιον τρόπο το επιθυμεί. Αυτό δεν είναι βέβαια σωστό, ή τουλάχιστον μια τέτοιου είδους ανάγνωση δεν μπορεί να θεωρηθεί πλήρης. Ακόμη, είναι αδύνατον κάποιος έστω και να διατρέξει τον Οδυσσέα πηδώντας σελίδες. Αν το κάνει, είτε θα χαθεί στον λαβύρινθο είτε θα προσλάβει μια ημιτελή εικόνα του τζοϋσικού Δουβλίνου, ή και τα δύο.