«Αν δεν είχα γίνει σκηνοθέτης, θα βρισκόμουν έγκλειστος σε κάποιο ψυχιατρείο», θα πει αργότερα. Καταλυτική στάθηκε η
γνωριμία του με τον θαρραλέο και πολύπλευρο δημιουργό Ντέρεκ Τζάρμαν, που πέρα από τον γκέι ακτιβισμό δεν δίσταζε να γυρίζει τις ταινίες του με ελάχιστα μέσα. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, γυρίζει στα 1998 την ταινία "Από την άκρη της πόλης", «ανακαλύπτοντας» το Μενίδι και τις φυλές των ανέστιων Ρωσοπόντιων... Ήταν μια ταινία - γροθιά, που ανέτρεψε τις μέχρι τότε «ισορροπίες» στον χώρο του ελληνικού κινηματογράφου και γονιμοποίησε νέες τάσεις.
Η προηγούμενη ταινία του, ο "Όμηρος" (2005) βασίζεται στην τραγική κατάληξή της λεωφορειοπειρατεία που πραγματοποίησε το 1999 ο Αλβανός μετανάστης Φλαμούρ Πίσλι. Οι υπόγειες συγκρούσεις της αφασικής ελληνικής κοινωνίας, λίγα χρόνια προτού βουλιάξουμε ολοκληρωτικά στην κρίση, όπως αποτυπώθηκαν στην ταινία του Γιάνναρη, προκάλεσαν τις υστερικές και μισαλλόδοξες αντιδράσεις των ακροδεξιών της εποχής εκείνης...
Η τελευταία ταινία του Γιάνναρη "Man at Sea", με λίγους επαγγελματίες ηθοποιούς (Αντώνης Καρυστινός, Θεοδώρα Τζήμου) και πολλούς μετανάστες από το Αφγανιστάν, που ουσιαστικά υποδύονται τον εαυτό τους, έχει ως κεντρικό χαρακτήρα τον καπετάνιο ενός δεξαμενόπλοιου: Μεσοπέλαγα, σώζει καμιά τριανταριά έφηβους Αφγανούς πρόσφυγες που έχουν ναυαγήσει στη μέση του πουθενά. Στο πλοίο βρίσκεται και η γυναίκα του καπετάνιου, σε μια προσπάθεια να ξανασμίξουν ύστερα από τον χωρισμό που ακολούθησε τον θάνατο του παιδιού τους... Το κεντρικό πρόσωπο της ταινίας, ο καπετάνιος - πατέρας, βυθίζεται βήμα βήμα στην «καρδιά του σκοταδιού», σ’ ένα ταξίδι αυτογνωσίας αξεδιάλυτο με την ολοκληρωτική, λυτρωτική ίσως, συντριβή. Με μάτια που βλέπουν αλλά δεν αντιλαμβάνονται, ψάχνει σαν τυφλός το νεκρό γιο... Πάνω στο πλοίο η ένταση, η βία δεν προδίδουν ότι όλοι εκεί είναι «είδωλα ψυχής», φαντάσματα, και ο ωκεανός ολόκληρος ένας πλατύς Αχέροντας...
* Τι είναι το "Man at sea";
Ο τίτλος λειτουργεί σε διαφορετικά επίπεδα, το Man at sea είναι ναυτικός όρος πρώτα απ` όλα, που σημαίνει "άνθρωπος στη θάλασσα", ή μεταφορικά, "έχω πελαγώσει". Ο καπετάνιος διασώζει μέσα από τη θάλασσα τους λαθρομετανάστες και στη συνέχεια συνειδητοποιεί σταδιακά ότι καμία χώρα δεν τους θέλει. Σιγά σιγά οι σχέσεις μέσα στο πλοίο αποσυντίθενται, οι ισορροπίες χάνονται, η παρουσία του Αλλου μέσα σε ένα κλειστό περιβάλλον οδηγεί στην κατάλυση της ιεραρχίας, της δομής που υπάρχει εκεί μέσα...
* Σε ενδιαφέρει η "παράβαση", η κατάλυση των ορίων...
Μπορεί στη θάλασσα να μην υπάρχουν όρια, σύνορα, αλλά τα σύνορα βρίσκονται μέσα στο πλοίο και μέσα στους ανθρώπους, έχει να κάνει και με το ζευγάρι, τον καπετάνιο και τη γυναίκα του και τα προβλήματα μεταξύ τους. Και τελικά ο καπετάνιος παίρνει μια απόφαση που κατ' εμέ είναι σωστή, να εγκαταλείψει το πλοίο του, κάτι που είναι πολύ σοβαρό και οδυνηρό όπως ξέρουμε, για έναν καπετάνιο.
* Πώς ήταν τα γυρίσματα;
Ήταν μια πολύ φιλόδοξη παραγωγή, πολυπρόσωπη, δύσκολη, με γυρίσματα αποκλειστικά σ’ ένα δεξαμενόπλοιο, κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ. Ένα δεξαμενόπλοιο αραγμένο στη Δραπετσώνα, που σημαίνει ότι δεν μπορούσα να βάλω την κάμερα στο χέρι... Τελικά είναι δύσκολη ταινία, σκληρή...
* Οι μετανάστες στην ταινία σου είναι πραγματικοί μετανάστες...
Τα παιδιά στο πλοίο δεν παίζουν με τους κανόνες της ευγνωμοσύνης, κάνουν ακριβώς ό,τι συμβαίνει και στην αληθινή ζωή. Είναι μια κόντρα που μοιάζει έμφυτη σε κάθε σχέση εξουσίας – ακόμη και στις ερωτικές σχέσεις. Τα παιδιά που παίζουν στην ταινία καταλάβαιναν αυτή τη δυναμική χωρίς να χρειαστεί να την εξηγήσω ιδιαίτερα. Και ήταν λυτρωτικό γι’ αυτούς το ότι στην ταινία δεν χρειαζόταν να υποδυθούν το θύμα... Είναι μετανάστες που καμία κοινωνία δεν τους θέλει. Η Ευρώπη είναι μια γηράσκουσα και φοβική κοινωνία, που αδυνατεί να διαμορφώσει μεταναστευτική πολιτική. Ναι μεν τους χρειάζεται για φτηνά εργατικά χέρια αλλά ταυτόχρονα κάνει ότι δεν τους θέλει...
* Και η κατάληξη, είναι το χάος, ένα ταξίδι στο πουθενά;
Oχι, στη σωσίβια λέμβο που βρίσκεται στη θάλασσα, οι μετανάστες μαζί με τον καπετάνιο περιμένουν ένα άλλο πλοίο να βρεθεί στον δρόμο τους, και ίσως ξαναρχίσει ένας άλλος κύκλος, με την πιθανότητα αυτή τη φορά τα πράγματα να πάνε καλύτερα... Υπάρχει μια ελπίδα, μέσα στο αχανές της θάλασσας να προκύψει κάτι.
* Η ταινία αντλεί στοιχεία από πολλά είδη, έχει πολλαπλές αναγωγές, είναι ταυτόχρονα περιπέτεια, μελόδραμα, θρίλερ, έχει μια κοινωνική διάσταση... Αυτή η μικροκοινωνία του πλοίου, που κινδυνεύει, που διαλύεται από τους εισβολείς, είναι μια αντανάκλαση της σημερινής ελληνικής κοινωνίας;
Σίγουρα, όπως η ελληνική αστική τάξη έχει εγκαταλείψει το κέντρο της Αθήνας, σαν ένα "μπαντουστάν", με τον ίδιο τρόπο που η ιδιοκτησία της εταιρείας θεωρεί χρεωκοπημένο εξαρχής το πλοίο.
* Υπάρχει κάτι που σε ελκύει προσωπικά σε αυτό το "μπαντουστάν";
Κοίταξε, εγώ εδώ ζω, στο κέντρο της Αθήνας, δεν ξέρω κάτι άλλο, δεν με ενδιαφέρουν τα μεγαλοαστικά προάστια, δεν τα ξέρω. Αυτό το "μπαντουστάν" γνωρίζω, όπου οι ελίτ της χώρας και οι πολιτικές δυνάμεις της εποχής έριξαν τα απόβλητα, τα τζάνκι, τους λαθραίους μετανάστες, κάποιους μικροαστούς, αλλά και λαϊκούς ανθρώπους...
* Ναι, αλλά ο καλλιτέχνης δεν μιλά πάντα και οπωσδήποτε για τα πράγματα που γνωρίζει ο ίδιος...
Θα χρειαζόταν ίσως ένας άλλος Μπαλζάκ για να περιγράψει την κατάσταση στην Ελλάδα, όπως το εννοείς εσύ, εγώ δεν μπορώ να το κάνω... Εμένα προσωπικά με ενδιαφέρει το στοιχείο του Αλλου, του αποκλεισμένου από την κανονικότητα, κάθε είδους κανονικότητα.
* Ταυτόχρονα αντιλαμβάνεσαι και ένα κοινωνικό πρόβλημα...
Ναι, σίγουρα υπάρχει κοινωνικό πρόβλημα, που εκφράζεται και με τη μορφή του ξενοφοβικού αυταρχισμού. Υπάρχει κάτι έντονα πρωτόγονο στην ελληνική κοινωνία, για παράδειγμα η αδυναμία της να συζητήσει τα πραγματικά της προβλήματα, να συζητήσει τι είναι η πόλη, τι συνιστά κοινωνική πρόνοια... Και αναγκαστήκαμε να συζητήσουμε ορισμένα από αυτά τα προβλήματα μόνο όταν η ναζιστική δεξιά τα έφερε στο προσκήνιο της κοινωνικής συζήτησης, με έναν τρόπο εντελώς αντιδραστικό και δολοφονικό. Αυτό νομίζω είναι μια μεγάλη ήττα. Είναι σαν ολόκληρη τη συζήτηση να την έχει απαγάγει η ναζιστική δεξιά. Και έρχεται πρόσφατα το Συμβούλιο της Επικρατείας με μια άκρως οπισθοδρομική απόφαση, και άκρως ιδεολογική, να επαναφέρει το δίκαιο του αίματος όσον αφορά την ιθαγένεια. Πίσω στον Μεσαίωνα... Να κάνουμε μεταγγίσεις αίματος δηλαδή για να αποκτήσουν τα παιδιά των μεταναστών ελληνικότητα;
Αυτό ονομάζω πρωτόγονο. Πρωτογονισμός της δικαστικής ελίτ, της πολιτικής ελίτ, της οικονομικής ελίτ... Η κρίση έδωσε απλώς την ευκαιρία στη Χρυσή Αυγή να εκδηλωθεί, γιατί πραγματικά η ελίτ της χώρας ήταν πλήρως διεφθαρμένη και μια χούφτα οικογενειών κυριαρχούσε απόλυτα εδώ και δεκαετίες. Η ακροδεξιά ιδεολογία όμως προϋπήρχε, δεν είναι αποτέλεσμα της τωρινής κρίσης...
* Τις τελευταίες μέρες έπεσε στα χέρια μου ένα κείμενο που ο Παζολίνι είχε γράψει για την κατάσταση στην Ιταλία το 1972, καταγγέλλοντας την εύκολη εξίσωση, εκ μέρους της αστικής τάξης, του εξτρεμισμού της αριστεράς με τον εξτρεμισμό της δεξιάς: "Οι εξτρεμιστικές ενέργειες της Δεξιάς", έγραφε, "διαμορφώνονται στην καρδιά των θεσμών και τις επεξεργάζεται η αυταρχική παραδοσιακή ιδεολογία, που χάρη σε έναν παλαιό και αποδεκτό μακιαβελισμό υιοθετεί τις εγκληματικές πράξεις των τραμπούκων...". Είναι σαν να αναφέρεται στη σημερινή Ελλάδα... Ακόμη και ο Μαζάουερ, ένας φιλελεύθερος ιστορικός, είπε πρόσφατα ότι η θεωρία της "εξίσωσης των δύο άκρων" είναι μια ανοησία και ότι σήμερα στην Ελλάδα μόνο ένα επικίνδυνο για τη δημοκρατία άκρο υπάρχει, η Χρυσή Αυγή... Πώς απαντάμε όμως στις ανάγκες των καιρών;
Πώς απαντάμε... Θυμάμαι την εποχή που ζούσα στην Αγγλία, την εποχή της μεγάλης επίθεσης της Θάτσερ, μέσα στη γενικευμένη εξαθλίωση, την ανεργία, τις μεγάλες απεργίες των ανθρακωρύχων, τότε ήταν που θεμελιώθηκε και εδραιώθηκε μέσα στην κοινωνική συνείδηση το κίνημα του αντιρατσισμού, του αντισεξισμού, των δικαιωμάτων των ομοφυλόφιλων, της λεσβιακής κοινότητας... Εδώ στην Ελλάδα αυτά φαίνεται να είναι δευτερεύοντα σε σχέση με τους μεγάλους αντιμνημονιακούς αγώνες...
* Με αφορμή την επίσκεψη της Άνγκελας Μέρκελ στην Αθήνα, πριν από μήνες, είχες γράψει ένα άρθρο-παρέμβαση για την κατάσταση στην Ελλάδα, που δημοσιεύτηκε στη βρετανική εφημερίδα Guardian. Έχοντας την εμπειρία της Θάτσερ, θα μπορούσαμε να πούμε, τηρουμένων των αναλογιών, ότι η Μέρκελ είναι η Θάτσερ της εποχής μας;
Ναι, κατά κάποιο τρόπο αυτό που λες ισχύει, αλλά η Μέρκελ έχει μια ιδιαίτερη πρόβλεψη για το δικό της κοινωνικό κράτος, ό,τι έχει απομείνει από αυτό τέλος πάντων. Η Θάτσερ τελικά νίκησε, μπορούμε να πούμε ότι είχε απόλυτο δίκιο στα δικά της πλαίσια, αλλά προκάλεσε τεράστιες ανισότητες και έστησε έναν μηχανισμό εκτός ελέγχου... Το νεοκαπιταλιστικό μοντέλο Θάτσερ-Ρήγκαν φτάνει στα 2008 στο απόλυτο τέλμα. Αυτές οι χώρες έμειναν με τον χρηματοπιστωτικό μηχανισμό, ενώ η παραγωγή είχε μεταφερθεί στην Κίνα, την Ινδία...
* Είχα δει στην επίσκεψη του Κώστα Γαβρά στην Αθήνα, στην εκδήλωση που έγινε προς τιμήν του, ένα μεγάλο πλήθος να ζητάει με ένταση ένα "φως" από τον πνευματικό άνθρωπο. Αλλά βέβαια δεν σημαίνει ότι κάποιος που φτιάχνει μια καλή ταινία, ή ζωγραφίζει έναν καλό πίνακα, είναι σε θέση ταυτόχρονα να υποδείξει λύσεις σε πολιτικά-κοινωνικά ζητήματα...
Σωστά, μπορεί να μην έχει καν τη διάθεση να το κάνει... Προσωπικά, βλέπω τον εαυτό μου σαν έναν ριζοσπαστικό σοσιαλδημοκράτη, θέλω ένα κράτος δικαίου, ένα κράτος πρόνοιας, είμαι θιασώτης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, και νομίζω, στην οικονομία επιτέλους πρέπει να αποφασίσουμε ποια είναι τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα σε παραγωγικό επίπεδο... Χρειάζονται ουσιαστικές αλλαγές. Η κρίση στην Ελλάδα είναι βαθιά, δεν θα ξεπεραστεί εύκολα, θα κρατήσει πολλά χρόνια, μπορεί και δύο γενιές...
* Πώς βλέπεις τη γενιά των νέων σήμερα, που βουλιάζουν στην ανεργία;
Είναι μια απελπισμένη γενιά, νομίζω ότι τα πιο δημιουργικά μυαλά έχουν φύγει ήδη στο εξωτερικό, και καλά έκαναν. Ωστόσο, όσο κι αν ακούγεται περίεργο, οι σημερινοί νέοι θα έχουν την ευκαιρία να φτιάξουν τη ζωή τους μελλοντικά. Στην Ελλάδα ήταν περίπου δεδομένο ότι έμπαινες στην αγορά εργασίας μετά τα 30. Αυτοί που βρίσκονται πραγματικά σε τραγική κατάσταση είναι η γενιά μου, οι εργαζόμενοι ηλικίας από 40 έως 55 ετών. Αυτοί θα συνθλιβούν.
* Θυμάμαι έλεγες σε μια παλιότερη συνέντευξή σου, "δεν μπορώ να βλέπω στη γειτονιά μου απελπισμένους ανθρώπους να ψάχνουν στα σκουπίδια για τροφή, ντρέπομαι".
Ναι, το λέω και σήμερα. Και η μόνη λύση είναι να κάνουμε πράγματα, όχι λόγια, να δημιουργηθούν δομές αλληλεγγύης... Εκεί όντως βλέπω ότι η Αριστερά κινείται, κάτι γίνεται.
* Το σενάριο που γράφεις εδώ και καιρό για την επόμενη ταινία σου;
Λέγεται «Καλάσνικωφ», το έχω ολοκληρώσει, είναι η ιστορία μιας εφηβικής ομάδας, όπως ήταν εκείνη που έκανε διαρρήξεις στα νότια προάστια. Η αφήγηση είναι σε φλας-μπακ, έχει πιάσει τα παιδιά η αστυνομία και η ταινία προχωρά μέσα από τις εξομολογήσεις τους. Παρακολουθούμε πώς δημιουργήθηκε αυτή η ομάδα, μέσα από τον νεανικό ερωτισμό και αυθορμητισμό... Ξέρεις, προσπαθώ να εξισορροπήσω μεταξύ νεανικού ενθουσιασμού, ερωτισμού και δίψας για χρήμα, αλλά και της καταδίκης της βίας, γιατί κατά τη γνώμη μου η βία οδηγεί σε τραγικές καταστάσεις. Οι ήρωές μου είναι μια γενιά μετά τον Δεκέμβριο του 2008. Είναι κάπως σαν την «Ακρη της Πόλης» δεκαπέντε χρόνια μετά, με πολύ πιο σκοτεινές καταστάσεις. Και όπως όλη η χώρα, αυτή τη στιγμή περιμένω κι εγώ τους Γερμανούς για χρηματοδότηση...
* Μια και ανέφερες την "Ακρη της πόλης", που ήταν ουσιαστικά η πρώτη σου ταινία στην Ελλάδα, εκ των πραγμάτων λειτούργησε τότε σαν μια κίνηση ρήξης με το ελληνικό σινεμά της εποχής εκείνης...
Θυμάμαι ότι η «Άκρη της πόλης» ενόχλησε πολύ τους σινεφίλ, όταν βγήκε στις αίθουσες είχε μεγαλύτερη απήχηση στη λαϊκή νεολαία.
* Πώς βλέπεις την κατάσταση του ελληνικού κινηματογράφου σήμερα, και τι θα μπορούσε να κάνει (ή θα έπρεπε να κάνει) η πολιτεία για τον κινηματογράφο, ακόμα και στην εποχή της
κρίσης; Κάποιες απλές, στοιχειώδεις κινήσεις που κατά τη γνώμη σου θα μπορούσαν να γίνουν;
Νομίζω ότι η κρατική ενίσχυση μπορεί να γίνει αντιληπτή αυτή τη στιγμή από πολύ κόσμο ως ασυγχώρητη έπαρση στην εποχή που διανύουμε, δεν ξέρω. Από την άλλη μεριά μια προσφυγή για το 1,5% των τηλεοπτικών καναλιών για τον κινηματογράφο, τον νόμο που δεν εφαρμόζεται, θα μπορούσε να κλείσει τα τηλεοπτικά κανάλια, κάτι που ίσως να μην ήταν καθόλου κακό, τελικά. Κατά τη γνώμη μου μπορούμε να έχουμε αποτέλεσμα με ένα πιο ευέλικτο και ολιγοπρόσωπο σχήμα στο Κέντρο Κινηματογράφου, και οι παραγωγές να γίνονται από μικρές, ανεξάρτητες εταιρείες.
Γενικά η κατάσταση σήμερα στον ελληνικό κινηματογράφο είναι αντιφατική: Από την μια μεριά βγαίνουν καινούργια ταλέντα, από την άλλη το κοινό για "σοβαρές" ταινίες όλο και συρρικνώνεται σε σύγκριση με την κατάσταση δέκα χρόνια πριν, και σε αυτό φαίνεται να συμβάλλουν και οι ίδιοι οι δημιουργοί με τα φορμαλιστικά τους έργα... Σαν να πιστεύουν, καλύτερα ένα φεστιβάλ στο εξωτερικό παρά μια πολιτιστική επέμβαση εδώ. Από την άλλη, και ο εμπορικός κινηματογράφος είναι μία από τα ίδια... Εισιτήρια μειωμένα, και επιτηδευμένες βλακείες -στην καλύτερη περίπτωση. Το κοινό περιμένει τις μέρες με το φτηνό εισιτήριο στις αίθουσες μπας και δει κάτι...
Αυτό το θέμα με την τιμή του εισιτηρίου είναι κάτι που πρέπει άμεσα να αλλάξει, έχουν δίκιο οι νέοι που κατεβάζουν παράνομα ταινίες από το Ιντερνετ...
(Η ταινία του Κων. Γιάνναρη "Man at Sea" προβάλλεται στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος. Μαζί προβάλλεται και η μικρού μήκους του Νεριτάν Ζιντζιρία "Χαμομήλι", που πρωτοπροβλήθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο στο 35ο Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών Μικρού Μήκους Δράμας, όπου απέσπασε το Βραβείο Καλύτερης Ταινίας).
http://www.avgi.gr/