ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΡΩΤΟ.
Ακόμα και μετά την παραίτησή του από τα κρατικά και κομματικά του καθήκοντα στην Κούβα και μέσα σε μια διεθνιστική αποστολή σε πλήρη εξέλιξη, ο Τσε συνέχισε να εμβαθύνει ακόμα περισσότερο στη πλατύτερη έρευνα του ανθρώπινου πολιτισμού γενικά και στην ιστορία της μαρξιστικής σκέψης ειδικότερα, πράγμα που τον οδήγησε να μελετήσει πλατιά, από τους αρχαίους φιλοσόφους έως τον σοβιετικό μαρξισμό μέσα από τα επίσημά του κείμενα. Κάπου μεταξύ του 1965 και 1966 έγραψε ένα γράμμα σε έναν Κουβανό σύντροφο, ενημερώνοντάς τον για τη μελέτη του:Τούτη την παρατεταμένη περίοδο διακοπών το έχω ρίξει για τα καλά στη μελέτη της φιλοσοφίας – κάτι που είχα στον νου μου να κάνω εδώ και καιρό. Ήρθα αντιμέτωπος με την πρώτη δυσκολία: στην Κούβα δεν έχει δημοσιευτεί τίποτε, εάν εξαιρέσουμε τα σοβιετικά τούβλα [εγχειρίδια] που έχουν το μειονέκτημα ότι δεν σε αφήνουν να σκεφτείς: το κόμμα το έχει ήδη κάνει για σένα, και εσύ δεν έχεις παρά να το χωνεύεις. Από πλευράς μεθόδου είναι ότι πιο αντιμαρξιστικό υπάρχει και, επιπλέον, συνήθως είναι και κάκιστα. Η δεύτερη, όχι λιγότερο σημαντική δυσκολία ήταν ότι είχα άγνοια του φιλοσοφικού λεξιλογίου (έχω παλέψει σκληρά με τον δάσκαλο Χέγκελ και στον πρώτο γύρο με έριξε κάτω δύο φορές). Γι’ αυτό μου έφτιαξα ένα σχέδιο μελέτης δικό μου, το οποίο πιστεύω ότι θα μπορούσε να μελετηθεί και να βελτιωθεί πολύ περισσότερο, ώστε να αποτελέσει τη βάση μιας πραγματικής σχολής σκέψης έχουμε ήδη κάνει πολλά πράγματα, αλλά κάποτε θα πρέπει επίσης να μάθουμε να σκεφτόμαστε. Το σχέδιό μου συνίσταται σε αναγνώσματα, αλλά θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για σοβαρές δημοσιεύσεις των πολιτικών εκδόσεων.
Αν ρίξεις μια ματιά στις εκδόσεις της, [αναφέρεται στις Επίσημες Πολιτικές Εκδόσεις της Κούβας (Editora Política de Cuba)] θα δεις την πληθώρα Σοβιετικών και Γάλλων συγγραφέων που περιέχει. Αυτό οφείλεται στην ευκολία να βρεθούν μεταφράσεις και στον ιδεολογικό μιμητισμό. Δεν δίνεις με αυτόν τον τρόπο μαρξιστικό πολιτισμό στον λαό το πολύ, γνωστοποιείς τον μαρξισμό, πράγμα το οποίο είναι αναγκαίο, εάν βέβαια γίνεται σωστά (δεν ανήκουμε σ’ αυτήν την περίπτωση), είναι όμως ανεπαρκές.
Το σχέδιό μου είναι το εξής:
1. Κλασικοί φιλόσοφοι
2. Μεγάλοι υλιστές και διαλεκτικοί
3. Σύγχρονοι φιλόσοφοι
4. Κλασικοί της Οικονομίας και προγενέστεροι
5. Μαρξ και μαρξιστική σκέψη
6. Σοσιαλιστική οικοδόμηση
7. Ετερόδοξοι και καπιταλιστές
8. Πολεμικές
Κάθε ενότητα είναι ανεξάρτητη από την άλλη και θα μπορούσε να αναπτυχθεί ως εξής:
1. Να πάρουμε τους γνωστούς κλασικούς που είναι ήδη μεταφρασμένοι στα ισπανικά, προσθέτοντας μια σοβαρή εισαγωγική μελέτη κάποιου φιλόσοφου –μαρξιστή ει δυνατόν–, και ένα εκτενές επεξηγηματικό γλωσσάριο. Ταυτόχρονα, να δημοσιεύεται ένα λεξικό φιλοσοφικών όρων και μια ιστορία της φιλοσοφίας. Ίσως του Dinnyk ή του Hegel. Οι εκδόσεις θα μπορούσαν να ακολουθήσουν κάποια χρονολογική σειρά, επιλεκτικά βέβαια, ξεκινώντας με ένα ή δύο βιβλία των μεγαλύτερων στοχαστών και στη συνέχεια να εμπλουτίζουμε τη σειρά, φτάνοντας ως τη σύγχρονη εποχή, γυρίζοντας έπειτα πίσω στον χρόνο στρεφόμενοι σε άλλους, λιγότερο σημαντικούς φιλοσόφους και προσθέτοντας τόμους από τους πιο αντιπροσωπευτικούς κτλ.
2. Εδώ μπορούμε να ακολουθήσουμε την ίδια γενική μέθοδο, με συλλογές ορισμένων αρχαίων (παλιότερα είχα διαβάσει μια μελέτη που αναφερόταν στον Δημόκριτο, τον Ηράκλειτο και τον Λεύκιππο, που είχε γίνει στην Αργεντινή).
3. Εδώ θα δημοσιεύονταν οι πιο αντιπροσωπευτικοί μοντέρνοι φιλόσοφοι, σε συνδυασμό με σοβαρές και λεπτομερείς μελέτες από εξειδικευμένα άτομα (δεν είναι απαραίτητο να είναι Κουβανοί), που να έχουν την ανάλογη κριτική θεώρηση όταν παρουσιάζουν τις απόψεις των ιδεαλιστών.
4. Αυτό πραγματοποιείται ήδη, χωρίς κάποια τάξη, ενώ λείπουν βασικά έργα του Μαρξ. Εδώ θα ήταν απαραίτητο να δημοσιευτούν τα Άπαντα των Μαρξ και Ένγκελς, Λένιν, Στάλιν και άλλων μεγάλων μαρξιστών. Κανείς δεν έχει διαβάσει τίποτε της Ρόζας Λούξεμπεργκ, για παράδειγμα, η οποία έχει κάνει λάθη στην κριτική πάνω στον Μαρξ (3ος τόμος), αλλά πέθανε δολοφονημένη, και το ένστικτο του ιμπεριαλισμού είναι ανώτερο από το δικό μας σ’ αυτά τα θέματα. Επίσης λείπουν μαρξιστές στοχαστές που αργότερα ξεστράτισαν όπως ο Κάουτσκι και ο Χίλφερντινγκ (δεν ξέρω εάν έτσι γράφεται) που προσέφεραν πολλά, όπως και πολλοί σύγχρονοι μαρξιστές που δεν είναι εντελώς σχολαστικιστές.
5. Σοσιαλιστική οικοδόμηση. Βιβλία που να ασχολούνται με συγκεκριμένα προβλήματα, όχι μόνο των τωρινών κυβερνώντων αλλά και από το παρελθόν, τα οποία να ερευνούν σοβαρά τη συνεισφορά των φιλοσόφων και, πάνω απ’ όλα, των οικονομολόγων και των στατιστικολόγων.
6. Εδώ θα έρχονταν οι μεγάλοι ρεβιζιονιστές (αν θέλετε, μπορείτε να βάλετε και τον Χρουστσόφ) αναλύοντάς τους καλά βαθύτερα από όλους, και βέβαια θα έπρεπε να είναι και ο φίλος σου Τρότσκι, που υπήρξε και έγραψε, προσθέτοντας και τους μεγάλους θεωρητικούς του καπιταλισμού όπως ο Μάρσαλ, ο Κέινς ο Σάμπετερ κ.ά. Επίσης με ανάλυση σε βάθος εξηγώντας όλα τα γιατί.
8. Όπως υποδηλώνει η ονομασία, αυτή η κατηγορία είναι η πιο πολεμική, αλλά έτσι πάει μπροστά η σκέψη. Ο Προυντόν έγραψε τη φιλοσοφία της αθλιότητας και ξέρουμε ότι υπάρχει λόγω του έργου Η αθλιότητας της φιλοσοφίας.
Μια κριτική έκδοση μπορεί να βοηθήσει να κατανοήσουμε την εποχή και την ίδια την εξέλιξη του Μαρξ, που δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί. Υπάρχουν ο Ρομπέρτους και ο Ντύρινγκ εκείνη την εποχή, και ύστερα οι ρεβιζιονιστές και οι μεγάλες αντιπαραθέσεις της δεκαετίας του 1920 στην ΕΣΣΔ, που ίσως είναι οι σημαντικότερες για εμάς.
Τώρα βλέπω ότι μου ξέφυγε μία θεματική ενότητα, γι’ αυτό αλλάζω τη σειρά (αυτή τη στιγμή γράφω στο φτερό»).
Θα είναι το νούμερο 4, οι Κλασικοί της οικονομίας και οι πρόδρομοι της, όπου βρίσκουμε τον Άνταμ Σμιθ, τους φυσιοκράτες κ.ά.
Είναι ένα έργο τεράστιο, αλλά η Κούβα το αξίζει και θα μπορούσε να το επιχειρήσει [...].
Πηγή: Κάρλος Ταμπλάδα: Τσε Γκεβάρα: «H πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού» (Εκδόσεις Διεθνές Βήμα, σελ.161-164 ).
ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΕΥΤΕΡΟ.
Στον πρόλογο ενός βιβλίου πολιτικής οικονομίας που έγραφε ο Τσε τη στιγμή που πέθανε, σημειώνει προφητικά την προέλευση της κρίσης, που αργότερα ξέσπασε στην ΕΣΣΔ και σε όλο σχεδόν το σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Μάς είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι, σε συνθήκες καταδίωξης, πείνας, ισχυρών ασθματικών επεισοδίων, μαχών, κρύου, μέσα στο αφιλόξενο άγριο φυσικό περιβάλλον και με τον πόνο για τόσους συντρόφους χαμένους στη μάχη, ότι ένα ανθρώπινο ον μπορούσε να γράφει, ύστερα από 14 ώρες αναγκαστικής πορείας στη ζούγκλα της Νότιας Αμερικής, στο φως του φεγγαριού ή και χωρίς αυτό, σχετικά με την προοπτική ενός εναλλακτικού σοσιαλισμού. Ποια αγωνία επικοινωνίας του έδινε δύναμη; Τι έπρεπε να μας πει, πριν μια σφαίρα βάλει τέλος στη ζωή του;
Από την πρώτη εμφάνιση του Κεφαλαίου, οι επαναστάτες του κόσμου είχαν στα χέρια τους ένα θεωρητικό μνημείο, που ξεκαθάριζε τους μηχανισμούς του καπιταλιστικού συστήματος, την εσωτερική λογική του αναπόφευκτου αφανισμού του. Για πολλές δεκαετίες υπήρξε η εγκυκλοπαίδεια, όπου μπορούσε κανείς να αντλήσει το αναντικατάστατο θεωρητικό υλικό για τις νέες γενιές των αγωνιστών. Ακόμα και σήμερα, το υλικό αυτό δεν έχει εξαντληθεί και θαυμάζει κανείς τη σαφήνεια και το βάθος τις κριτικής σκέψης των θεμελιωτών του διαλεκτικού υλισμού. Όποιος δεν γνωρίζει το Κεφάλαιο, δεν είναι οικονομολόγος με την πλήρη και τιμητική έννοια της λέξης.
Ωστόσο, η ζωή τράβηξε την πορεία της και ορισμένες από τις δηλώσεις του Μαρξ και του Ένγκελς δεν επιβεβαιώθηκαν στην πράξη. Ιδιαίτερα, ο χρόνος που προβλεπόταν για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας ήταν λίγος. Την όραση των λαμπρών επιστημόνων θόλωνε το επιτακτικό όραμα των επιφανών επαναστατών. Ακόμα, οι κοινωνικές αναταράξεις βάθαιναν και επεκτείνονταν όλο και περισσότερο, και οι αντιθέσεις, που προξένησε το μοίρασμα του κόσμου ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη, γέννησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Ο Λένιν, επικεφαλής της επανάστασης αυτής, είναι υπεύθυνος για το θεωρητικής αξίας έργο, του προσδιορισμού του χαρακτήρα, που θα αποκτούσε ο καπιταλισμός στη νέα ιμπεριαλιστική του μορφή, ενώ ανέδειξε τον ανισομερή ρυθμό που αποκτά η ανάπτυξη της κοινωνίας –όπως και η φύση γενικότερα άλλωστε–, διαβλέποντας την πιθανότητα να σπάσει η ιμπεριαλιστική αλυσίδα, στον πιο αδύναμο κρίκο της, κάνοντας πράξη την πιθανότητα αυτή.
Ο τεράστιος όγκος των γραπτών που μας άφησε αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα του έργου των ιδρυτών. Στη συνέχεια, η πηγή άρχισε να στερεύει και έμειναν μόνο ορισμένα μεμονωμένα έργα του Στάλιν και κάποια γραπτά του Μάο Τσε Τουνγκ να μαρτυρούν τη τεράστια δημιουργική δύναμη του μαρξισμού.
Στα τελευταία του ο Στάλιν ανησυχούσε για τα αποτελέσματα αυτής της θεωρητικής πενίας και διέταξε τη σύνταξη ενός εγχειρίδιου, προσιτού στις μάζες, που θα έθιγε όλα τα θέματα της πολιτικής οικονομίας μέχρι τις μέρες μας.
Το εγχειρίδιο αυτό μεταφράστηκε στις κυριότερες γλώσσες του κόσμου και έχει δημοσιευθεί σε διάφορες εκδόσεις, ενώ υποβλήθηκε σε σημαντικές αλλαγές στη δομή και στον προσανατολισμό του, κάθε φορά που συντελούνταν αλλαγές στην ΕΣΣΔ.
Ξεκινώντας μια κριτική μελέτη του εγχειριδίου αυτού, συναντούμε τόσες πολλές έννοιες αντίθετες με τον δικό μας τρόπο σκέψης, που αποφασίσαμε να προχωρήσουμε σε ετούτο το εγχείρημα –ένα βιβλίο που να εκφράζει τις δικές μας απόψεις – με τις υψηλότερες δυνατές επιστημονικές απαιτήσεις και την ίδια ειλικρίνεια. Είναι απαραίτητη αυτή η τελευταία, γιατί η νηφάλια μελέτη του μαρξισμού και των πρόσφατων γεγονότων, μας τοποθετούν μεταξύ των επικριτών της ΕΣΣΔ, θέση που εξ επαγγέλματος καταλαμβάνουν πολλοί οπορτουνιστές, οι οποίοι ρίχνουν βέλη από την άκρα αριστερά προς όφελος της αντίδρασης.
Έχουμε δεσμευτεί σταθερά να μην κρύψουμε ούτε μία άποψή μας για λόγους τακτικής αλλά, ταυτόχρονα, να αντλήσουμε συμπεράσματα που, λόγω της αδιάβλητης λογικής τους και της σφαιρικής θεώρησής τους, θα βοηθήσουν να επιλυθούν προβλήματα και η συνεισφορά μας δεν θα περιορίζεται μόνο στο να θέτει ερωτήματα χωρίς λύση.
Πιστεύουμε ότι αυτή η δουλειά είναι σημαντική επειδή η μαρξιστική έρευνα στο οικονομικό πεδίο περπατά σε επικίνδυνα μονοπάτια. Τον αδιάλλακτο δογματισμό της εποχής του Στάλιν έχει διαδεχτεί ένας ασυνεπής πραγματισμός. Και, το τραγικό της υπόθεσης είναι ότι, αυτό δεν αναφέρεται σε ένα μόνο πεδίο της επιστήμης· συμβαίνει σε κάθε πτυχή της ζωής των σοσιαλιστικών λαών, δημιουργώντας διαταραχές που είναι ήδη εξαιρετικά βλαβερές, ενώ τα τελικά τους αποτελέσματά είναι ανυπολόγιστα.
Στην πορεία της πρακτικής μας και της θεωρητικής μας έρευνας, φτάσαμε στην ανακάλυψη ενός μεγάλου ενόχου με όνομα και επίθετο: Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν.
Αυτό είναι το μέγεθος του θράσους μας. Όμως όποιος έχει την απαραίτητη υπομονή ώστε να φτάσει στο τέλος του έργου αυτού, θα μπορέσει να εκτιμήσει τον σεβασμό και τον θαυμασμό που αισθανόμαστε γι’ αυτόν τον «ένοχο» και για τα επαναστατικά κίνητρα των πράξεων, που τα απώτερα αποτελέσματά τους θα τον ξάφνιαζαν σήμερα.
Είναι γνωστό από παλιά ότι η κοινωνική υπόσταση είναι αυτή που προσδιορίζει τη συνείδηση και είναι γνωστός ο ρόλος του εποικοδομήματος. Τώρα είμαστε μάρτυρες ενός ενδιαφέροντος φαινομένου, που δεν ισχυριζόμαστε ότι το ανακαλύψαμε εμείς, αλλά προσπαθούμε να εμβαθύνουμε στη σημασία που έχει: τη διασύνδεση μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος. Η θέση μας είναι ότι οι αλλαγές που συντελέστηκαν λόγω της Νέας Οικονομικής Πολιτική (ΝΕΠ) διαπέρασαν τόσο βαθιά τη ζωή της ΕΣΣΔ ώστε να σημαδέψουν ολόκληρο αυτό το στάδιο. Και τα αποτελέσματά τους ήταν αποθαρρυντικά. Το καπιταλιστικό εποικοδόμημα βαθμιαία επηρέαζε όλο και πιο έντονα τις σχέσεις παραγωγής και οι τις αντιθέσεις, που προκλήθηκαν από την υβριδοποίηση που συνιστούσε η ΝΕΠ και που επιλύονται σήμερα σε όφελος του εποικοδομήματος: συντελείται μια επιστροφή στον καπιταλισμό.
Αλλά σε ετούτες τις εισαγωγικές σημειώσεις δεν θέλουμε να προτρέξουμε, μόνο να αναφέρουμε το μέγεθος τις αίρεσης που πρόκειται να εκφράσουμε. Θα πάρουμε τον χρόνο και τον χώρο που απαιτείται για την τεκμηριώσουμε εκτενώς.
Το έργο αυτό έχει και ένα άλλο χαρακτηριστικό: είναι μια κραυγή που βγαίνει μέσα από την υπανάπτυξη. Έως τώρα, οι επαναστάσεις που έτειναν στον σοσιαλισμό είχαν γεννηθεί σε χώρες ως επί το πλείστον καθυστερημένες (και επιπλέον ρημαγμένες από τον πόλεμο) ή σε χώρες με μια σχετική βιομηχανική ανάπτυξη (Τσεχοσλοβακία, ανατολικό τμήμα της Γερμανίας) ή σε χώρες-ηπείρους. Και όλες αυτές συγκροτούσαν μια γεωγραφική ενότητα. Μέχρι τώρα δεν είχε μπει στην περιπέτεια του σοσιαλισμού καμία μικρή απομονωμένη χώρα, η οποία δεν έχει πρόσβαση σε μεγάλες αγορές, ούτε είναι σε θέση σε σύντομο χρονικό διάστημα να επωφεληθεί από τον διεθνή καταμερισμό εργασίας, όμως ταυτόχρονα έχει ένα επίπεδο ζωής σχετικά υψηλό. Τα λάθη, τα άλματα στα τυφλά, θα έχουν και αυτά τη θέση τους στις σελίδες που ακολουθούν, αφού μάς είναι χρήσιμα ως ιστορία. Το σημαντικό όμως είναι ότι πρόκειται για τη δική μας λογική, λογική που ταυτίζεται με αυτήν των χωρών, οι οποίες είναι ελάχιστα ανεπτυγμένες, ως σύνολο, γι’ αυτό πιστεύουμε ότι οι προτάσεις μας έχουν την αξία που απορρέει από μια ορισμένη οικουμενικότητα.
Πολλοί θα παραξενευτούν ειλικρινά με αυτή τη σωρεία νέων και διαφορετικών επιχειρημάτων, άλλοι θα αισθανθούν πληγωμένοι και θα υπάρξουν και αυτοί που θα θεωρήσουν ότι ολόκληρο αυτό το βιβλίο παίρνει μια εξαγριωμένη αντικομουνιστική θέση, μασκαρεμένη με θεωρητικές αιτιάσεις. Πολλοί, όμως, το ελπίζουμε ειλικρινά, θα αισθανθούν την πνοή των νέων ιδεών και θα δουν να εκφράζεται το δικό τους σκεπτικό, που μέχρι τώρα ήταν αποσπασματικό, χωρίς οργανική συνοχή, να παίρνει μια μορφή, λίγο ως πολύ, συνεκτική.
Σε αυτή την ομάδα ανθρώπων απευθύνεται βασικά το βιβλίο και επίσης, στο πλήθος των Κουβανών φοιτητών που πρέπει να υποστούν την οδυνηρή διαδικασία εκμάθησης «αιώνιων αληθειών» μέσα από τις εκδόσεις που προέρχονται, ως επί το πλείστον, από την ΕΣΣΔ και παρατηρούν πώς η δική μας στάση και οι επανειλημμένες παρεμβάσεις των ηγετών μας βαδίζουν στην αντίθετη κατεύθυνση με αυτά που διαβάζουν στις εκδόσεις αυτές.
Σε όσους μας κοιτάζουν με δυσπιστία, βασισμένοι στην εκτίμηση και την αφοσίωση που νιώθουν προς τις σοσιαλιστικές χώρες, κάνουμε μία μόνο υπόδειξη: Η δήλωση του Μαρξ, που σημειώνεται στις πρώτες σελίδες του Κεφαλαίου, ότι η αστική επιστήμη αδυνατεί να ασκήσει κριτική στον εαυτό της, και αντί αυτού απολογείται, δυστυχώς ισχύει σήμερα για την μαρξιστική οικονομική επιστήμη. Το βιβλίο αυτό συνιστά μια προσπάθεια επιστροφής στον σωστό δρόμο και, ανεξάρτητα από την επιστημονική του αξία, μας κάνει περήφανους ότι το προσπαθήσαμε σε αυτή τη μικρή αναπτυσσόμενη χώρα.
Πολλές είναι η εκπλήξεις που περιμένουν την ανθρωπότητα στον δρόμο της τελικής της απελευθέρωσης. Ωστόσο – είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι γι’ αυτό –, δεν θα φτάσουμε ποτέ ως εκεί, παρά μόνο μέσα από μια ριζική αλλαγή στρατηγικής από μέρους των βασικών σοσιαλιστικών δυνάμεων. Το εάν η αλλαγή αυτή θα προέλθει από την αδυσώπητη πίεση του ιμπεριαλισμού ή από μια εξέλιξη των μαζών στις χώρες αυτές ή μέσα από έναν συνδυασμό παραγόντων είναι κάτι που θα το πει η Ιστορία. Εμείς συνεισφέρουμε αυτό τον ταπεινό κόκκο άμμου στην κατεύθυνση αυτή, με την αγωνία ότι το εγχείρημα είναι πολύ ανώτερο των δυνάμεών μας. Σε κάθε περίπτωση, μένει η μαρτυρία αυτής της παράτολμης απόπειρας μας:
Η δύναμη της καρδιάς μας πρέπει να δοκιμαστεί, αποδεχόμαστε την πρόκληση της Σφίγγας, δεν αποφεύγουμε την τρομερή ανάκριση που θα μας υποβάλλει.
Ακόμα και μετά την παραίτησή του από τα κρατικά και κομματικά του καθήκοντα στην Κούβα και μέσα σε μια διεθνιστική αποστολή σε πλήρη εξέλιξη, ο Τσε συνέχισε να εμβαθύνει ακόμα περισσότερο στη πλατύτερη έρευνα του ανθρώπινου πολιτισμού γενικά και στην ιστορία της μαρξιστικής σκέψης ειδικότερα, πράγμα που τον οδήγησε να μελετήσει πλατιά, από τους αρχαίους φιλοσόφους έως τον σοβιετικό μαρξισμό μέσα από τα επίσημά του κείμενα. Κάπου μεταξύ του 1965 και 1966 έγραψε ένα γράμμα σε έναν Κουβανό σύντροφο, ενημερώνοντάς τον για τη μελέτη του:Τούτη την παρατεταμένη περίοδο διακοπών το έχω ρίξει για τα καλά στη μελέτη της φιλοσοφίας – κάτι που είχα στον νου μου να κάνω εδώ και καιρό. Ήρθα αντιμέτωπος με την πρώτη δυσκολία: στην Κούβα δεν έχει δημοσιευτεί τίποτε, εάν εξαιρέσουμε τα σοβιετικά τούβλα [εγχειρίδια] που έχουν το μειονέκτημα ότι δεν σε αφήνουν να σκεφτείς: το κόμμα το έχει ήδη κάνει για σένα, και εσύ δεν έχεις παρά να το χωνεύεις. Από πλευράς μεθόδου είναι ότι πιο αντιμαρξιστικό υπάρχει και, επιπλέον, συνήθως είναι και κάκιστα. Η δεύτερη, όχι λιγότερο σημαντική δυσκολία ήταν ότι είχα άγνοια του φιλοσοφικού λεξιλογίου (έχω παλέψει σκληρά με τον δάσκαλο Χέγκελ και στον πρώτο γύρο με έριξε κάτω δύο φορές). Γι’ αυτό μου έφτιαξα ένα σχέδιο μελέτης δικό μου, το οποίο πιστεύω ότι θα μπορούσε να μελετηθεί και να βελτιωθεί πολύ περισσότερο, ώστε να αποτελέσει τη βάση μιας πραγματικής σχολής σκέψης έχουμε ήδη κάνει πολλά πράγματα, αλλά κάποτε θα πρέπει επίσης να μάθουμε να σκεφτόμαστε. Το σχέδιό μου συνίσταται σε αναγνώσματα, αλλά θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για σοβαρές δημοσιεύσεις των πολιτικών εκδόσεων.
Αν ρίξεις μια ματιά στις εκδόσεις της, [αναφέρεται στις Επίσημες Πολιτικές Εκδόσεις της Κούβας (Editora Política de Cuba)] θα δεις την πληθώρα Σοβιετικών και Γάλλων συγγραφέων που περιέχει. Αυτό οφείλεται στην ευκολία να βρεθούν μεταφράσεις και στον ιδεολογικό μιμητισμό. Δεν δίνεις με αυτόν τον τρόπο μαρξιστικό πολιτισμό στον λαό το πολύ, γνωστοποιείς τον μαρξισμό, πράγμα το οποίο είναι αναγκαίο, εάν βέβαια γίνεται σωστά (δεν ανήκουμε σ’ αυτήν την περίπτωση), είναι όμως ανεπαρκές.
Το σχέδιό μου είναι το εξής:
1. Κλασικοί φιλόσοφοι
2. Μεγάλοι υλιστές και διαλεκτικοί
3. Σύγχρονοι φιλόσοφοι
4. Κλασικοί της Οικονομίας και προγενέστεροι
5. Μαρξ και μαρξιστική σκέψη
6. Σοσιαλιστική οικοδόμηση
7. Ετερόδοξοι και καπιταλιστές
8. Πολεμικές
Κάθε ενότητα είναι ανεξάρτητη από την άλλη και θα μπορούσε να αναπτυχθεί ως εξής:
1. Να πάρουμε τους γνωστούς κλασικούς που είναι ήδη μεταφρασμένοι στα ισπανικά, προσθέτοντας μια σοβαρή εισαγωγική μελέτη κάποιου φιλόσοφου –μαρξιστή ει δυνατόν–, και ένα εκτενές επεξηγηματικό γλωσσάριο. Ταυτόχρονα, να δημοσιεύεται ένα λεξικό φιλοσοφικών όρων και μια ιστορία της φιλοσοφίας. Ίσως του Dinnyk ή του Hegel. Οι εκδόσεις θα μπορούσαν να ακολουθήσουν κάποια χρονολογική σειρά, επιλεκτικά βέβαια, ξεκινώντας με ένα ή δύο βιβλία των μεγαλύτερων στοχαστών και στη συνέχεια να εμπλουτίζουμε τη σειρά, φτάνοντας ως τη σύγχρονη εποχή, γυρίζοντας έπειτα πίσω στον χρόνο στρεφόμενοι σε άλλους, λιγότερο σημαντικούς φιλοσόφους και προσθέτοντας τόμους από τους πιο αντιπροσωπευτικούς κτλ.
2. Εδώ μπορούμε να ακολουθήσουμε την ίδια γενική μέθοδο, με συλλογές ορισμένων αρχαίων (παλιότερα είχα διαβάσει μια μελέτη που αναφερόταν στον Δημόκριτο, τον Ηράκλειτο και τον Λεύκιππο, που είχε γίνει στην Αργεντινή).
3. Εδώ θα δημοσιεύονταν οι πιο αντιπροσωπευτικοί μοντέρνοι φιλόσοφοι, σε συνδυασμό με σοβαρές και λεπτομερείς μελέτες από εξειδικευμένα άτομα (δεν είναι απαραίτητο να είναι Κουβανοί), που να έχουν την ανάλογη κριτική θεώρηση όταν παρουσιάζουν τις απόψεις των ιδεαλιστών.
4. Αυτό πραγματοποιείται ήδη, χωρίς κάποια τάξη, ενώ λείπουν βασικά έργα του Μαρξ. Εδώ θα ήταν απαραίτητο να δημοσιευτούν τα Άπαντα των Μαρξ και Ένγκελς, Λένιν, Στάλιν και άλλων μεγάλων μαρξιστών. Κανείς δεν έχει διαβάσει τίποτε της Ρόζας Λούξεμπεργκ, για παράδειγμα, η οποία έχει κάνει λάθη στην κριτική πάνω στον Μαρξ (3ος τόμος), αλλά πέθανε δολοφονημένη, και το ένστικτο του ιμπεριαλισμού είναι ανώτερο από το δικό μας σ’ αυτά τα θέματα. Επίσης λείπουν μαρξιστές στοχαστές που αργότερα ξεστράτισαν όπως ο Κάουτσκι και ο Χίλφερντινγκ (δεν ξέρω εάν έτσι γράφεται) που προσέφεραν πολλά, όπως και πολλοί σύγχρονοι μαρξιστές που δεν είναι εντελώς σχολαστικιστές.
5. Σοσιαλιστική οικοδόμηση. Βιβλία που να ασχολούνται με συγκεκριμένα προβλήματα, όχι μόνο των τωρινών κυβερνώντων αλλά και από το παρελθόν, τα οποία να ερευνούν σοβαρά τη συνεισφορά των φιλοσόφων και, πάνω απ’ όλα, των οικονομολόγων και των στατιστικολόγων.
6. Εδώ θα έρχονταν οι μεγάλοι ρεβιζιονιστές (αν θέλετε, μπορείτε να βάλετε και τον Χρουστσόφ) αναλύοντάς τους καλά βαθύτερα από όλους, και βέβαια θα έπρεπε να είναι και ο φίλος σου Τρότσκι, που υπήρξε και έγραψε, προσθέτοντας και τους μεγάλους θεωρητικούς του καπιταλισμού όπως ο Μάρσαλ, ο Κέινς ο Σάμπετερ κ.ά. Επίσης με ανάλυση σε βάθος εξηγώντας όλα τα γιατί.
8. Όπως υποδηλώνει η ονομασία, αυτή η κατηγορία είναι η πιο πολεμική, αλλά έτσι πάει μπροστά η σκέψη. Ο Προυντόν έγραψε τη φιλοσοφία της αθλιότητας και ξέρουμε ότι υπάρχει λόγω του έργου Η αθλιότητας της φιλοσοφίας.
Μια κριτική έκδοση μπορεί να βοηθήσει να κατανοήσουμε την εποχή και την ίδια την εξέλιξη του Μαρξ, που δεν είχε ακόμα ολοκληρωθεί. Υπάρχουν ο Ρομπέρτους και ο Ντύρινγκ εκείνη την εποχή, και ύστερα οι ρεβιζιονιστές και οι μεγάλες αντιπαραθέσεις της δεκαετίας του 1920 στην ΕΣΣΔ, που ίσως είναι οι σημαντικότερες για εμάς.
Τώρα βλέπω ότι μου ξέφυγε μία θεματική ενότητα, γι’ αυτό αλλάζω τη σειρά (αυτή τη στιγμή γράφω στο φτερό»).
Θα είναι το νούμερο 4, οι Κλασικοί της οικονομίας και οι πρόδρομοι της, όπου βρίσκουμε τον Άνταμ Σμιθ, τους φυσιοκράτες κ.ά.
Είναι ένα έργο τεράστιο, αλλά η Κούβα το αξίζει και θα μπορούσε να το επιχειρήσει [...].
Πηγή: Κάρλος Ταμπλάδα: Τσε Γκεβάρα: «H πολιτική οικονομία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού» (Εκδόσεις Διεθνές Βήμα, σελ.161-164 ).
ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΕΥΤΕΡΟ.
Στον πρόλογο ενός βιβλίου πολιτικής οικονομίας που έγραφε ο Τσε τη στιγμή που πέθανε, σημειώνει προφητικά την προέλευση της κρίσης, που αργότερα ξέσπασε στην ΕΣΣΔ και σε όλο σχεδόν το σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Μάς είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι, σε συνθήκες καταδίωξης, πείνας, ισχυρών ασθματικών επεισοδίων, μαχών, κρύου, μέσα στο αφιλόξενο άγριο φυσικό περιβάλλον και με τον πόνο για τόσους συντρόφους χαμένους στη μάχη, ότι ένα ανθρώπινο ον μπορούσε να γράφει, ύστερα από 14 ώρες αναγκαστικής πορείας στη ζούγκλα της Νότιας Αμερικής, στο φως του φεγγαριού ή και χωρίς αυτό, σχετικά με την προοπτική ενός εναλλακτικού σοσιαλισμού. Ποια αγωνία επικοινωνίας του έδινε δύναμη; Τι έπρεπε να μας πει, πριν μια σφαίρα βάλει τέλος στη ζωή του;
Από την πρώτη εμφάνιση του Κεφαλαίου, οι επαναστάτες του κόσμου είχαν στα χέρια τους ένα θεωρητικό μνημείο, που ξεκαθάριζε τους μηχανισμούς του καπιταλιστικού συστήματος, την εσωτερική λογική του αναπόφευκτου αφανισμού του. Για πολλές δεκαετίες υπήρξε η εγκυκλοπαίδεια, όπου μπορούσε κανείς να αντλήσει το αναντικατάστατο θεωρητικό υλικό για τις νέες γενιές των αγωνιστών. Ακόμα και σήμερα, το υλικό αυτό δεν έχει εξαντληθεί και θαυμάζει κανείς τη σαφήνεια και το βάθος τις κριτικής σκέψης των θεμελιωτών του διαλεκτικού υλισμού. Όποιος δεν γνωρίζει το Κεφάλαιο, δεν είναι οικονομολόγος με την πλήρη και τιμητική έννοια της λέξης.
Ωστόσο, η ζωή τράβηξε την πορεία της και ορισμένες από τις δηλώσεις του Μαρξ και του Ένγκελς δεν επιβεβαιώθηκαν στην πράξη. Ιδιαίτερα, ο χρόνος που προβλεπόταν για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας ήταν λίγος. Την όραση των λαμπρών επιστημόνων θόλωνε το επιτακτικό όραμα των επιφανών επαναστατών. Ακόμα, οι κοινωνικές αναταράξεις βάθαιναν και επεκτείνονταν όλο και περισσότερο, και οι αντιθέσεις, που προξένησε το μοίρασμα του κόσμου ανάμεσα στα ιμπεριαλιστικά κράτη, γέννησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Ο Λένιν, επικεφαλής της επανάστασης αυτής, είναι υπεύθυνος για το θεωρητικής αξίας έργο, του προσδιορισμού του χαρακτήρα, που θα αποκτούσε ο καπιταλισμός στη νέα ιμπεριαλιστική του μορφή, ενώ ανέδειξε τον ανισομερή ρυθμό που αποκτά η ανάπτυξη της κοινωνίας –όπως και η φύση γενικότερα άλλωστε–, διαβλέποντας την πιθανότητα να σπάσει η ιμπεριαλιστική αλυσίδα, στον πιο αδύναμο κρίκο της, κάνοντας πράξη την πιθανότητα αυτή.
Ο τεράστιος όγκος των γραπτών που μας άφησε αποτελεί απαραίτητο συμπλήρωμα του έργου των ιδρυτών. Στη συνέχεια, η πηγή άρχισε να στερεύει και έμειναν μόνο ορισμένα μεμονωμένα έργα του Στάλιν και κάποια γραπτά του Μάο Τσε Τουνγκ να μαρτυρούν τη τεράστια δημιουργική δύναμη του μαρξισμού.
Στα τελευταία του ο Στάλιν ανησυχούσε για τα αποτελέσματα αυτής της θεωρητικής πενίας και διέταξε τη σύνταξη ενός εγχειρίδιου, προσιτού στις μάζες, που θα έθιγε όλα τα θέματα της πολιτικής οικονομίας μέχρι τις μέρες μας.
Το εγχειρίδιο αυτό μεταφράστηκε στις κυριότερες γλώσσες του κόσμου και έχει δημοσιευθεί σε διάφορες εκδόσεις, ενώ υποβλήθηκε σε σημαντικές αλλαγές στη δομή και στον προσανατολισμό του, κάθε φορά που συντελούνταν αλλαγές στην ΕΣΣΔ.
Ξεκινώντας μια κριτική μελέτη του εγχειριδίου αυτού, συναντούμε τόσες πολλές έννοιες αντίθετες με τον δικό μας τρόπο σκέψης, που αποφασίσαμε να προχωρήσουμε σε ετούτο το εγχείρημα –ένα βιβλίο που να εκφράζει τις δικές μας απόψεις – με τις υψηλότερες δυνατές επιστημονικές απαιτήσεις και την ίδια ειλικρίνεια. Είναι απαραίτητη αυτή η τελευταία, γιατί η νηφάλια μελέτη του μαρξισμού και των πρόσφατων γεγονότων, μας τοποθετούν μεταξύ των επικριτών της ΕΣΣΔ, θέση που εξ επαγγέλματος καταλαμβάνουν πολλοί οπορτουνιστές, οι οποίοι ρίχνουν βέλη από την άκρα αριστερά προς όφελος της αντίδρασης.
Έχουμε δεσμευτεί σταθερά να μην κρύψουμε ούτε μία άποψή μας για λόγους τακτικής αλλά, ταυτόχρονα, να αντλήσουμε συμπεράσματα που, λόγω της αδιάβλητης λογικής τους και της σφαιρικής θεώρησής τους, θα βοηθήσουν να επιλυθούν προβλήματα και η συνεισφορά μας δεν θα περιορίζεται μόνο στο να θέτει ερωτήματα χωρίς λύση.
Πιστεύουμε ότι αυτή η δουλειά είναι σημαντική επειδή η μαρξιστική έρευνα στο οικονομικό πεδίο περπατά σε επικίνδυνα μονοπάτια. Τον αδιάλλακτο δογματισμό της εποχής του Στάλιν έχει διαδεχτεί ένας ασυνεπής πραγματισμός. Και, το τραγικό της υπόθεσης είναι ότι, αυτό δεν αναφέρεται σε ένα μόνο πεδίο της επιστήμης· συμβαίνει σε κάθε πτυχή της ζωής των σοσιαλιστικών λαών, δημιουργώντας διαταραχές που είναι ήδη εξαιρετικά βλαβερές, ενώ τα τελικά τους αποτελέσματά είναι ανυπολόγιστα.
Στην πορεία της πρακτικής μας και της θεωρητικής μας έρευνας, φτάσαμε στην ανακάλυψη ενός μεγάλου ενόχου με όνομα και επίθετο: Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν.
Αυτό είναι το μέγεθος του θράσους μας. Όμως όποιος έχει την απαραίτητη υπομονή ώστε να φτάσει στο τέλος του έργου αυτού, θα μπορέσει να εκτιμήσει τον σεβασμό και τον θαυμασμό που αισθανόμαστε γι’ αυτόν τον «ένοχο» και για τα επαναστατικά κίνητρα των πράξεων, που τα απώτερα αποτελέσματά τους θα τον ξάφνιαζαν σήμερα.
Είναι γνωστό από παλιά ότι η κοινωνική υπόσταση είναι αυτή που προσδιορίζει τη συνείδηση και είναι γνωστός ο ρόλος του εποικοδομήματος. Τώρα είμαστε μάρτυρες ενός ενδιαφέροντος φαινομένου, που δεν ισχυριζόμαστε ότι το ανακαλύψαμε εμείς, αλλά προσπαθούμε να εμβαθύνουμε στη σημασία που έχει: τη διασύνδεση μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος. Η θέση μας είναι ότι οι αλλαγές που συντελέστηκαν λόγω της Νέας Οικονομικής Πολιτική (ΝΕΠ) διαπέρασαν τόσο βαθιά τη ζωή της ΕΣΣΔ ώστε να σημαδέψουν ολόκληρο αυτό το στάδιο. Και τα αποτελέσματά τους ήταν αποθαρρυντικά. Το καπιταλιστικό εποικοδόμημα βαθμιαία επηρέαζε όλο και πιο έντονα τις σχέσεις παραγωγής και οι τις αντιθέσεις, που προκλήθηκαν από την υβριδοποίηση που συνιστούσε η ΝΕΠ και που επιλύονται σήμερα σε όφελος του εποικοδομήματος: συντελείται μια επιστροφή στον καπιταλισμό.
Αλλά σε ετούτες τις εισαγωγικές σημειώσεις δεν θέλουμε να προτρέξουμε, μόνο να αναφέρουμε το μέγεθος τις αίρεσης που πρόκειται να εκφράσουμε. Θα πάρουμε τον χρόνο και τον χώρο που απαιτείται για την τεκμηριώσουμε εκτενώς.
Το έργο αυτό έχει και ένα άλλο χαρακτηριστικό: είναι μια κραυγή που βγαίνει μέσα από την υπανάπτυξη. Έως τώρα, οι επαναστάσεις που έτειναν στον σοσιαλισμό είχαν γεννηθεί σε χώρες ως επί το πλείστον καθυστερημένες (και επιπλέον ρημαγμένες από τον πόλεμο) ή σε χώρες με μια σχετική βιομηχανική ανάπτυξη (Τσεχοσλοβακία, ανατολικό τμήμα της Γερμανίας) ή σε χώρες-ηπείρους. Και όλες αυτές συγκροτούσαν μια γεωγραφική ενότητα. Μέχρι τώρα δεν είχε μπει στην περιπέτεια του σοσιαλισμού καμία μικρή απομονωμένη χώρα, η οποία δεν έχει πρόσβαση σε μεγάλες αγορές, ούτε είναι σε θέση σε σύντομο χρονικό διάστημα να επωφεληθεί από τον διεθνή καταμερισμό εργασίας, όμως ταυτόχρονα έχει ένα επίπεδο ζωής σχετικά υψηλό. Τα λάθη, τα άλματα στα τυφλά, θα έχουν και αυτά τη θέση τους στις σελίδες που ακολουθούν, αφού μάς είναι χρήσιμα ως ιστορία. Το σημαντικό όμως είναι ότι πρόκειται για τη δική μας λογική, λογική που ταυτίζεται με αυτήν των χωρών, οι οποίες είναι ελάχιστα ανεπτυγμένες, ως σύνολο, γι’ αυτό πιστεύουμε ότι οι προτάσεις μας έχουν την αξία που απορρέει από μια ορισμένη οικουμενικότητα.
Πολλοί θα παραξενευτούν ειλικρινά με αυτή τη σωρεία νέων και διαφορετικών επιχειρημάτων, άλλοι θα αισθανθούν πληγωμένοι και θα υπάρξουν και αυτοί που θα θεωρήσουν ότι ολόκληρο αυτό το βιβλίο παίρνει μια εξαγριωμένη αντικομουνιστική θέση, μασκαρεμένη με θεωρητικές αιτιάσεις. Πολλοί, όμως, το ελπίζουμε ειλικρινά, θα αισθανθούν την πνοή των νέων ιδεών και θα δουν να εκφράζεται το δικό τους σκεπτικό, που μέχρι τώρα ήταν αποσπασματικό, χωρίς οργανική συνοχή, να παίρνει μια μορφή, λίγο ως πολύ, συνεκτική.
Σε αυτή την ομάδα ανθρώπων απευθύνεται βασικά το βιβλίο και επίσης, στο πλήθος των Κουβανών φοιτητών που πρέπει να υποστούν την οδυνηρή διαδικασία εκμάθησης «αιώνιων αληθειών» μέσα από τις εκδόσεις που προέρχονται, ως επί το πλείστον, από την ΕΣΣΔ και παρατηρούν πώς η δική μας στάση και οι επανειλημμένες παρεμβάσεις των ηγετών μας βαδίζουν στην αντίθετη κατεύθυνση με αυτά που διαβάζουν στις εκδόσεις αυτές.
Σε όσους μας κοιτάζουν με δυσπιστία, βασισμένοι στην εκτίμηση και την αφοσίωση που νιώθουν προς τις σοσιαλιστικές χώρες, κάνουμε μία μόνο υπόδειξη: Η δήλωση του Μαρξ, που σημειώνεται στις πρώτες σελίδες του Κεφαλαίου, ότι η αστική επιστήμη αδυνατεί να ασκήσει κριτική στον εαυτό της, και αντί αυτού απολογείται, δυστυχώς ισχύει σήμερα για την μαρξιστική οικονομική επιστήμη. Το βιβλίο αυτό συνιστά μια προσπάθεια επιστροφής στον σωστό δρόμο και, ανεξάρτητα από την επιστημονική του αξία, μας κάνει περήφανους ότι το προσπαθήσαμε σε αυτή τη μικρή αναπτυσσόμενη χώρα.
Πολλές είναι η εκπλήξεις που περιμένουν την ανθρωπότητα στον δρόμο της τελικής της απελευθέρωσης. Ωστόσο – είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι γι’ αυτό –, δεν θα φτάσουμε ποτέ ως εκεί, παρά μόνο μέσα από μια ριζική αλλαγή στρατηγικής από μέρους των βασικών σοσιαλιστικών δυνάμεων. Το εάν η αλλαγή αυτή θα προέλθει από την αδυσώπητη πίεση του ιμπεριαλισμού ή από μια εξέλιξη των μαζών στις χώρες αυτές ή μέσα από έναν συνδυασμό παραγόντων είναι κάτι που θα το πει η Ιστορία. Εμείς συνεισφέρουμε αυτό τον ταπεινό κόκκο άμμου στην κατεύθυνση αυτή, με την αγωνία ότι το εγχείρημα είναι πολύ ανώτερο των δυνάμεών μας. Σε κάθε περίπτωση, μένει η μαρτυρία αυτής της παράτολμης απόπειρας μας:
Η δύναμη της καρδιάς μας πρέπει να δοκιμαστεί, αποδεχόμαστε την πρόκληση της Σφίγγας, δεν αποφεύγουμε την τρομερή ανάκριση που θα μας υποβάλλει.