Στο Ιράν, το Νοβρούζ είναι επισήμως η Πρωτοχρονιά και είναι η πιο σημαντική γιορτή του έτους. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οι χώρες της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου που ανεξαρτητοποιήθηκαν καθιέρωσαν κι εκείνες το Νοβρούζ ως εθνική γιορτή. Επίσης, είναι θρησκευτική γιορτή για τους οπαδούς του ζωροαστρισμού και ιερή ημέρα για τους Μπεκτασήδες, τους Αλεβίτες, τους Ισμαηλίτες, τους Αλαουίτες και τους Μπαχάι. Λόγω της σημασίας του Νοβρούζ για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε πολλές ηπείρους, το 2010 η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ αναγνώρισε την 21η Μαρτίου ως την Παγκόσμια Ημέρα του Νοβρούζ.
Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεται και γιορτάζεται το Νοβρούζ σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου διαφέρει λιγότερο ή περισσότερο. Η ημέρα που ξεκινάει και η διάρκειά του, καθώς και οι θρύλοι και τα έθιμα που συνδέονται με την εαρινή γιορτή, ποικίλλουν ανάλογα με τους τοπικούς μύθους και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πληθυσμών και τον τόπο κατοικίας τους. Σε κάθε περίπτωση, όμως, πρόκειται για τον εορτασμό της «νέας άνοιξης» και χαρακτηρίζεται από φεστιβάλ, τοπικά εδέσματα και πολύχρωμες παραδοσιακές φορεσιές και από συναισθήματα χαράς, ευτυχίας, αδελφοσύνης, ενότητας και ελπίδας για τη νέα χρονιά. Η ημέρα αυτή γιορτάζεται με τραγούδια, χορούς και χαμογελαστά πρόσωπα. Παντού εκτός από τη χώρα μου…
Στην Τουρκία, πράγματι, το Νοβρούζ για πολλά χρόνια τώρα είναι μία γιορτή που γιορτάζεται με αντιπαραθέσεις και κυρίως με τεράστιες συγκρούσεις. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου, το Νοβρούζ ήταν ημέρα εορτασμού σε όλη την αυτοκρατορία και στα εδάφη της Ανατολίας. Πολλοί πληθυσμοί, από τους Σούφι ως τους Αλεβίτες γιόρταζαν το Νοβρούζ ειρηνικά με τα δικά τους έθιμα. Αντιθέτως, η νεοσύστατη Τουρκική Δημοκρατία δεν ήταν και πολύ ευχαριστημένη με την εξαιρετικά μεγάλη σημασία που έδινε στο Νοβρούζ ο κουρδικός πληθυσμός.
Για τους Κούρδους, το Νοβρούζ (Νεβρόζ στα κουρδικά) γιορτάζεται από τις 18 ως τις 21 Μαρτίου και αποτελεί τη πιο σημαντική γιορτή του έτους. Μαζεύονται όλοι μαζί, φορώντας πολύχρωμες φορεσιές, ανεμίζουν σημαίες πράσινου, κίτρινου και κόκκινου χρώματος (τα χρώματα του κουρδικού λαού), ανάβουν φωτιές και χορεύουν γύρω από αυτές ή τις πηδάνε (το έθιμο αυτό είναι γνωστό ως Chuwarshama Kulla). Σύμφωνα με την κουρδική μυθολογία, η νύχτα της 20ης προς 21ης Μαρτίου είναι η νύχτα που ο τυραννικός βασιλιάς Ντεχάκ νικήθηκε από τον στρατό των επαναστατών υπό την ηγεσία του σιδηρά Καβά. Άρα, λοιπόν, το Νεβρόζ για τους Κούρδους δεν είναι μόνο μία πολιτισμική γιορτή για τον ερχομό της άνοιξης, αλλά συμβολίζει και την επανάσταση και την ελευθερία. Και φυσικά δεν αποτελεί έκπληξη που ένας τέτοιος συμβολισμός θεωρείτο «επικίνδυνος» από το τουρκικό κράτος.
Έως και 40 χρόνια πριν, στην Τουρκική Δημοκρατία το Νοβρούζ γιορταζόταν μυστικά μόνο σε κάποια κουρδικά χωριά. Τη δεκαετία του 1980, κατά τη διάρκεια του στρατιωτικού καθεστώτος, ήταν σχεδόν αδύνατο ακόμα και αυτό. Ωστόσο, καθώς ενισχύθηκε η πολιτική συνείδηση και ο ακτιβισμός του κουρδικού κινήματος προς το τέλος της δεκαετίας του 1980, δεν ήταν περίεργο που οι εορτασμοί του Νοβρούζ κατέληξαν να αποτελούν σύμβολο της συλλογικής εκπροσώπησης της κουρδικής ταυτότητας και μετατράπηκαν σε οργανωμένες και πολιτικοποιημένες εκδηλώσεις αντίστασης ενάντια στο συγκεντρωτικό τουρκικό κράτος και την εθνικιστική του πτέρυγα.
Καθώς οι Κούρδοι άρχισαν να χρησιμοποιούν το Νοβρούζ ως ευκαιρία εξέγερσης κατά της καταπίεσης που υφίσταντο, οι εορτασμοί του Νοβρούζ κατά τη δεκαετία του 1990 συνδέθηκαν σε μεγάλο βαθμό με συγκρούσεις και αιματοχυσίες που οδηγούσαν στο θάνατο εκατοντάδων ανθρώπων και στη φυλάκιση χιλιάδων άλλων. Το πιο αιματηρό Νοβρούζ στην Τουρκία ήταν στις 21 Μαρτίου 1992 στο Τζιζρέ, όταν οι εορτασμοί διακόπηκαν από τις δυνάμεις ασφαλείας, αφήνοντας πίσω 57 θανάτους καθώς ο τουρκικός στρατός άνοιξε πυρ κατά του άμαχου πληθυσμού για πάνω από 20 ώρες. Σοκαριστικό ε; Παραδοσιακά, λοιπόν, το Νοβρούζ ήταν μια γιορτή που δεν γιορταζόταν ανοιχτά στην Τουρκία.
Μετά από διεθνή πίεση, η τουρκική κυβέρνηση τελικά αναγνώρισε το Νοβρούζ ως επίσημη αργία, αφού πρώτα το μετονόμασε σε Νεβρούζ το 1995. Αυτό όμως δημιούργησε ένα ακόμα μεγαλύτερο παράδοξο. Από τη μία, οι τουρκικές αρχές άρχισαν να απαγορεύουν τους εορτασμούς του Νοβρούζ στους δρόμους και να επιτίθενται με δακρυγόνα και κανόνια νερού εναντίον όσων αψηφούσαν την απαγόρευση και, από την άλλη, το ίδιο το κράτος οργάνωνε πολιτισμικές εκδηλώσεις, διαγωνισμούς λογοτεχνίας και δημόσιες διαλέξεις για το «καλωσόρισμα της άνοιξης» και την υιοθέτηση για το Νοβρούζ του τουρκικού θρύλου του Εργκένεκον από την Κεντρική Ασία. Αυτή η αναγνώριση του Νοβρούζ από το τουρκικό κράτος δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μία στρατηγική πολιτική κίνηση σε μία προσπάθεια παρεμποδισμού της κουρδικής εκδοχής αυτής της ημέρας. Η αλήθεια όμως είναι ότι ενώ οι εορτασμοί του τουρκικού κράτους αποτελούν απλώς επίσημες εκδηλώσεις χωρίς μαζική στήριξη και ουσία, εκατοντάδες χιλιάδες Κούρδοι συνεχίζουν να βγαίνουν στους δρόμους για να γιορτάσουν τη δική τους αργία με τεράστιο ενθουσιασμό, παρά την πιθανότητα των συγκρούσεων με τις δυνάμεις ασφαλείας.
Σας φαίνεται απαισιόδοξη αυτή η ιστορία του Νοβρούζ; Δεν είναι στην ουσία. Γιατί καθώς τα χρόνια περνούν, αυξάνεται συνεχώς η δέσμευση για εορτασμό του Νοβρούζ στο όνομα της ειρήνης και της αλληλεγγύης. Τις τελευταίες τρεις ημέρες, εκατομμύρια άνθρωποι συγκεντρώνονται σε διάφορες πόλεις στην Τουρκία στα συλλαλητήρια που οργανώνουν οι κουρδικές πολιτισμικές οργανώσεις και τα φιλοκουρδικά πολιτικά κόμματα, γιορτάζοντας το Νοβρούζ με ειρηνικά συνθήματα. Σε ολόκληρη την Τουρκία, οι Κούρδοι πολιτικοί στις ομιλίες τους υπογράμμισαν τη σημασία του αγώνα για ελευθερία για όλους τους λαούς της Μέσης Ανατολής και έδωσαν μηνύματα αδελφότητας και αλληλεγγύης. Αναμένεται ότι ο Αμπντουλάχ Οτζαλάν θα απευθυνθεί σήμερα στο Diyarbakir από τη φυλακή του Imrali στον κουρδικό πληθυσμό και θα μιλήσει για αφοπλισμό του PKK (δύο χρόνια πριν, την ημέρα του Νοβρούζ, έκανε έκκληση για κατάπαυση του πυρός) και το νέο του σχέδιο λύσης/οδικό χάρτη με την ονομασία «Νέα Δημοκρατική Τουρκία».
Υπάρχει ακόμα ελπίδα ότι οι λαοί της Τουρκίας και του Κουρδιστάν θα καθιερώσουν αυτήν την ημέρα ως την ημέρα της «νέας άνοιξης» για την αναγνώριση του κουρδικού λαού και των δικαιωμάτων του και για την ελευθερία όλων των λαών από τις αυταρχικές ηγεσίες! Αυτό το συνειδητοποιεί όλο και περισσότερο όχι μόνο ο κουρδικός πληθυσμός αλλά και σημαντικό κομμάτι της τουρκικής νεολαίας. Όπως εγώ.
Ειλικρινά, όταν ήμουν παιδί τη δεκαετία του 1990, το Νοβρούζ ήταν μία γιορτή που με μπέρδευε τρομερά. Από τη μία, έβλεπα τους Τούρκους ηγέτες να γιορτάζουν σε συνεντεύξεις τύπου και μετά άκουγα για πόλεις που καίγοντας στην ανατολική Τουρκία. Η μαμά μου έλεγε ότι ήταν η ημέρα της ισημερίας και η αρχή της όμορφης άνοιξης, ενώ ο πατέρας μου έλεγε ότι ήταν η μέρα που οι Κούρδοι πήγαιναν γυρεύοντας για συγκρούσεις με τις τουρκικές αρχές. Η συμβολική φωτιά που άναβαν οι Κούρδοι και το βίαιο πυρ του στρατού ήταν ένα δυσνόητο για εμένα αίνιγμα. Μετά, καθώς τα χρόνια περνούσαν, έμαθα περισσότερα για το θέμα αυτό, τη σημασία του, το πολιτικό του νόημα και την ομορφιά του.
Έτσι λοιπόν, σήμερα, ως μία νεαρή γυναίκα από την Τουρκία, θα γιορτάσω το Νοβρούζ στην Αθήνα, σε ένα μικρό σοκάκι στα Εξάρχεια με τους φίλους μου από το Κουρδιστάν, το Ιράν, το Αφγανιστάν, το Αζερμπαϊτζάν, την Ελλάδα και πολλές άλλες χώρες, με τον τρόπο που αξίζει στο Νοβρούζ: με ενότητα, αδελφοσύνη, αλληλεγγύη και γιορτάζοντας την ελευθερία, την ειρήνη και την αντίσταση.
Newroz pîroz be! (Ευτυχισμένο Νεβρόζ! στα κουρδικά)
Esra Dogan