«Ηis vision-our world» είχε γράψει γι’ αυτόν, εύστοχα, ο Ουίσταν Χιου Ώντεν: Ο λόγος, βέβαια, για τον Φραντς Κάφκα (1873-1924), του οποίου τιμώνται φέτος τα ενενηντάχρονα από το θάνατό του.
Όντως ο κοινόχρηστος, πλέον, όρος «καφκικός» ταιριάζει απόλυτα στις εφιαλτικές έννοιες που κατακλύζουν τη διάνοια του σύγχρονου ατόμου.
Η λογοτεχνία του Κάφκα έδωσε έναν ορισμό της πραγματικότητας μέσα από τα ποικίλα αισθήματα τα οποία αυτή δημιουργεί. Η καταπίεση, η ταπείνωση, η αποξένωση, ο διωγμός, η εσωστρέφεια, το κενό, το δέος ήοι ιδιοτροπίες του απείρου και το παράλογο, είναι όψεις ενός κόσμου εντός του οποίου «εκλήθη» να ζήσει ο, κατά Κάφκα, άνθρωπος.
Το κείμενο που ακολουθεί, είναι μια προσπάθεια μου να προσεγγίσω με ένα ακόμα ερμηνευτικό εγχείρημα το «αίνιγμα του Πύργου», του σπουδαίου δηλαδή μυθιστορήματος του μεγάλου τσέχου συγγραφέα.
Τ.Γ.
Ο αινιγματικός Πύργος
του Τάσου Γουδέλη
Νομίζω ότι υπάρχει ένα είδος αυτοπάθειας, ας την πω έτσι, σε όσα γράφει ο Κάφκα, με την έννοια ότι οι διερωτήσεις επιστρέφουν στον εαυτό τους. Ίσως αυτό συμβαίνει σε όλα τα κορυφαία κείμενα… Ο Κάφκα, πρόδρομος του «παράλογου», υιοθέτησε μια ρητορική η οποία συνομιλώντας με το κενό χωνεύεται μέσα σ’ αυτό και στον εαυτό της σε τόσο βαθμό, ώστε τα διεστώτα να συγκλίνουν περίεργα.
Όπως όλα τα μεγάλα πεζά του Κάφκα ο θρυλικόςΠύργος, είναι το τελευταίο και ημιτελές έργο αυτής της αξεπέραστης φωνής, το οποίο κυκλοφόρησε, ύστερα από πολλές εκδοτικές περιπέτειες, «υπαιτιότητα» του υπερπροστάτη του συγγραφέα, Μαξ Μπροντ. Τώρα το έχουμε μπροστά μας στην πληρέστερη μορφή του, από μία γερμανική έκδοση των καφκικών απάντων του 1982. Με όλα τα κεφάλαια που διέσωσε ο Μπροντ. Αυτά τα κομμάτια, αν και ημιτελή, δεν προδίδουν διόλου το γνωστό ύφος του Κ., το οποίο, βέβαια, γνωρίζουμε μέσα από την «κοπτική-ραπτική» που έκανε στα χειρόγραφα του φίλου του ο μισαλλόδοξος Μπροντ.
Και εδώ, λοιπόν, το παράδοξο, αυτοπαθές με τον τρόπο του, στιλ του Κ. βρίσκεται στο απόγειό του. Οι απορίες εκτοξεύονται και η ηχώ τους τις στέλνει πίσω στην πηγή αυτούσιες. Τι έχει γίνει εν τω μεταξύ; Ο χωρομέτρης Κ., ο ήρωας που έχει αναλάβει μια τοπογράφηση στην επικράτεια μιας κομητείας με έδρα έναν Πύργο, χωρίς μάλλον να του την έχουν αναθέσει, και βρίσκεται έτσι άνεργος, συνεχώς θέτει ερωτήματα για τους λόγους απαγόρευσης της προσέγγισής του στο «κέντρο».
Έχει γραφτεί, μέσα από μια πολύ σωστή θεματική ανάγνωση, ότι στον Πύργο περιγράφεται ο αγώνας του χωρομέτρη να πλησιάσει το κέντρο, ενώ στη Δίκη ο αγώνας του Γιόζεφ Κ. να το αποφύγει. Στη μια περίπτωση ο χωρομέτρης Κ. ακολουθεί ένα δαιδαλώδη δρόμο, σαν το γνωστό κήπο των σταυρολέξων (από εδώ μοιάζει να αρδεύεται κι ο Μπόρχες, μεταξύ τόσων άλλων…), ο οποίος δεν τον οδηγεί στον προορισμό του. Αντίθετα στη Δίκη, ο ήρωας προσπαθεί να αποφύγει την τιμωρία από την όποια Εξουσία, που είναι πάντα αόρατη, σχεδόν βλακώδης όσο και επικίνδυνη στον φρικτά γελοίο παραλογισμό της.
Οι απορίες, σε κάθε περίπτωση, διαρκώς πληθαίνουν διαγράφοντας μια καμπύλη για να δαγκώσουν την ουρά τους. Τι συμβαίνει με όσα συμβαίνουν γύρω από τους πρωταγωνιστές του «σκανδάλου της ζωής»; Μάλλον κανένα μυστήριο δεν τους αφορά: απλώς θα πληρώσουν το τίμημα του υ π ά ρ χ ε ι ν, ενός ε ί ν α ι για το οποίο δεν ευθύνονται και εντούτοις πρέπει όχι μόνο να ανεχθούν αλλά και να απολογηθούν γι’ αυτό, αθώοι εν πλήρει συγχύσει ασφαλώς.
Ακόμα και το στοιχείο της ελευθερίας θα το βιώσουν ως μια παράξενη ιδιορρυθμία, ως το αποτέλεσμα μιας συνάντησής τους με πλευρές της Εξουσίας, η οποία τούς κάνει τη χάρη να σκεφτούν ότι εκείνοι παράλογα την εκπροσωπούν σε μεγάλο ή μικρό βαθμό.
Ο χωρομέτρης Κ., ένα προφανές σύμβολο, δεν μπορεί να υπολογίσει τίποτα γιατί βρίσκεται αποσυνάγωγος για λόγους που δεν γνωρίζει. Μόνον όταν πεθάνει αδικαίωτος θα είναι σε θέση να περάσει τις κεντρικές πύλες του μυστηριώδους πύργου, αλλά κι αυτό είναι συζητήσιμο…
Ο Πύργος μοιάζει να μιλάει για την επιβίωση, για την άκαρπη τέχνη του ζην στο γνωστό, ελαφρώς «μαύρο» και σαρκαστικό ύφος του Κάφκα, που μπορεί να παίζει με τη φανταστική διάσταση των πάντων, αλλά δεν υπολείπεται και σε νατουραλιστικές ακόμα λύσεις στη διαχείριση του θέματός του. Και δεν αναφέρομαι μόνο στις σεξουαλικές σκηνές που περιγράφει, αλλά στη γενικότερη σκηνογραφική άποψη.
Αλήθεια, μάλλον θα υπάρχει κάποια αποκλειστική μελέτη για τη σκηνογραφία στα καφκικά έργα. Ξέρουμε ότι υπάρχουν πάμπολλες θεωρητικές νύξεις γι αυτήν σε γνωστές, συνολικές προσεγγίσεις της καφκικής τοπιογραφίας, αλλά αγνοώ τις εξειδικευμένες. Όσο για τις άλλες αναπαραστάσεις, να θυμηθούμε τη «διευθέτηση» χώρων που έκανε ο Ορσον Γουέλς στο σινεμά, όπως και τις αντίστοιχες, ποικίλες θεατρικών σκηνοθετών, για τους οποίους χρειάζεται εκτενής κατάλογος.
Τι συμβαίνει με τα καφκικά ντεκόρ; Η σχέση των προσώπων και των βλεμμάτων μέσα στους αρχιτεκτονημένους, με τρόπο θα έλεγα ευρυγώνιο, χώρους παραπέμπει σε όνειρο: όπου όλα μπορούν ταυτόχρονα να συμβαίνουν συμφυρμένα, με εφιαλτικό πρόσημο κάποτε. Θυμόμαστε τη Δίκη, όπου τα δικαστήρια, τα γραφεία, τα υπνοδωμάτια, τα πλυσταριά κ.λ.π. βρίσκονται αναπάντεχα, εντελώς ξένα και την ίδια στιγμή οικεία, δίπλα στον κύριο τόπο της δράσης, που τον φανταζόμαστε πιο επιβλητικό και απρόσιτο. Στον Πύργο έχουμε την ίδια, ίσως και γκροτέσκα, χωροταξία: ο Κ. κοιμάται σε μια γωνιά της ταβέρνας και συνομιλεί με τους γύρω του όταν φτάνει στην περιοχή του Πύργου. Σε κάποιον ανάλογο χώρο κοιμάται με τη σερβιτόρα, αναπαύεται η πανδοχέας, το σπίτι του ταχυδρόμου Βαρνάβα είναι περίεργο, ο Κ. εισέρχεται σε παράδοξα σπίτια-λουτρά, η αίθουσα του δημοτικού σχολείου όπου δουλεύει επιστάτης μοιάζει με σκηνή θεάτρου…
Το στοιχείο του ονειρικού εφιάλτη στο οποίο εισερχόμεθα κατά τη γέννησή μας λέει, πιθανόν, ο Κάφκα, δεν μπορεί παρά να στηθεί σαν ένα αυθαίρετο σκηνικό, σαν ένας τόπος όπου αναγκάζονται, σε βαθμό γελοίο, να συνυπάρξουν δύο αντιτιθέμενες καταστάσεις: η ανθρώπινη και μία άλλη, εξίσου μυστηριώδης αλλά με διαφορετικά χαρακτηριστικά, εξού και ο τραγέλαφος της συγκατοίκησης.
Τελικά αυτό το ιδιότυπα ανοιχτό καφκικό πνεύμα προσφέρεται, προφανώς, σε πολλές ερμηνείες, οι οποίες δόλια οδηγούν σε μια φυγόκεντρο, όμοια με την αμηχανία του χωρομέτρη. Η γραμματολογία είναι έμφορτη από παρόμοιες απόπειρες προσεγγίσεων της εν γένει καφκικής προβληματικής. Σήμερα πλέον η αντοχή των υλικών του μεγάλου Τσέχου έχει κριθεί με βάση, ακριβώς, το αίνιγμα το οποίο τα συνέχει.
/tasosgoudelis.wordpress.com