H Κοινότητα Αμπελακίων, με το νόμο Καποδίστρια (Ν.2539/1997), έμεινε αυτόνομη και κηρύχθηκε σαν Ιστορική Κοινότητα Αμπελακίων(1). Αυτό οφείλεται στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη που παρουσίασε στα τέλη του 18ου αιώνα, εξαιτίας της βιοτεχνίας νημάτων αλλά και του εμπορίου του προϊόντος που διοχετεύτηκε στις σημαντικότερες αγορές της Κεντρικής κυρίως Ευρώπης.
Η πρώτη καταγεγραμμένη- τουρκική καταγραφή- εμφάνιση των Αμπελακίων γίνεται στα έτη 1454-5, που την περιοχή κυβερνούσαν οι Σαχήδες των Τρικάλων. Στα ορεινά Αμπελάκια εγκαταστάθηκαν μάλλον οι κάτοικοι της πεδινής γύρω περιοχής πολίχνης, για να γλιτώσουν από τις επιδρομές των σταυροφόρων, αλλά και των Τούρκων. Διοικητικά ανήκαν στον πασά της Λάρισας και εξαιτίας της οικονομικής άνθησης και των υψηλών φόρων που κατέβαλλαν στους Τούρκους, τους είχαν δοθεί αρκετά προνόμια, όπως η αυτοδιοίκηση(Αμπελακιώτικη δημογεροντία), και η απαγόρευση να τα κατοικήσουν Τούρκοι.
Από τις αρχές του 18ου αιώνα, η κύρια ασχολία των κατοίκων ήταν η παραγωγή και βαφή βαμβακερών νημάτων. Σαν βασική ύλη για βάψιμο είχαν το ριζάρι(ερυθρόδανο), που στην αρχή το αγόραζαν από τη Σμύρνη, αλλά στη συνέχεια το καλλιέργησαν στην περιοχή. Το βαμβάκι εξασφαλιζόταν κύρια από τη Θεσσαλία.
ΟΙ κάτοικοι-άνδρες και γυναίκες-δούλευαν οργανωμένοι σε ανεξάρτητες στην αρχή μικρές «συντροφιές», που στηρίζονταν βασικά στις τότε πολυμελείς διευρυμένες οικογένειες. Η επιτυχία που είχαν στο κόκκινο νήμα(Τουρκικό ερυθρό), δημιούργησε τέτοιο ανταγωνισμό μεταξύ τους, που λειτούργησε τελικά ενάντιά τους. Έτσι κάποιοι πήραν τη πρωτοβουλία και -μετά από συζητήσεις αρκετών ετών κατά τη δεκαετία του 1770-δημιούργησαν τη μεγάλη «συντροφία».
Το 1778, οι περισσότερες οικογένειες συμφώνησαν με την ιδέα και συνυπέγραψαν το ιδρυτικό καταστατικό του πρώτου συνεταιρισμού παγκοσμίως(!), με το όνομα «Κοινή Συντροφία και Αδελφότης των Αμπελακίων». «Οργανώθηκε σε κοινοτική και υπερκοινοτική βάση, λειτούργησε δε με συνεργατικούς κανόνες καθολικής συμμετοχής των κατοίκων στις παραγωγικές και εμπορικές δραστηριότητες, για περισσότερα από τριάντα χρόνια (1780-1812). Τα δύο γνωστά καταστατικά των Αμπελακίων των ετών 1780 και 1795, τα οποία καταγράφουν ορισμένα μόνο δικαιώματα και υποχρεώσεις των μελών, αποτελούν από τότε έως και σήμερα, κείμενα ισότιμων παραγωγικών σχέσεων, πρωτότυπων και πρωτοποριακών, όχι μόνο για μια ελληνική κοινότητα της τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπως τα Αμπελάκια, αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη της εποχής εκείνης, αλλά και της σημερινής.»( από τον πρόλογο του βιβλίου Αμπελάκια Θεσσαλίας,
Κοινοτική οργάνωση και διεθνείς σχέσεις των Αμπελακίων, του Αστέριου Βάγια).
Ο πρώτος και τελευταίος παράγοντας και αποδέκτης του συνεταιρισμού ήταν ο συνεργατικός άνθρωπος των Αμπελακίων. Ολοι οι Αμπελακιώτες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, ήταν μέτοχοι σ'αυτή τη συνεταιριστική επιχείρηση. Οι γεωργοί συμμετείχαν με τα χωράφια τους, οι τεχνίτες και οι εργάτες με την εργασία τους, όσοι είχαν αποταμιεύσει με τις οικονομίες τους . Το κατώτερο ποσό που μπορούσε να καταθέσει κανείς για να έχει μια συνεταιριστική μερίδα ήταν 5.000 γρόσια, ενώ το μεγαλύτερο 20.000 γρόσια. Ο περιορισμός αυτός μπήκε για να αποφευχθεί η κυριαρχία του συνεταιρισμού από τους μεγάλους κεφαλαιούχους. Τα μέλη του Συνεταιρισμού στα 1780 ανέρχονταν σε 6.000. Ο συνεταιρισμός διέθετε συνολικά 24 εργαστήρια, πλυντήρια, βαφεία όπου γινόταν η όλη επεξεργασία και παραγωγή του τελικού προϊόντος, τα κόκκινα άλικα νήματα, τα οποία στη συνέχεια εξάγονταν στο εξωτερικό. Πέτυχε να στήσει ένα δίκτυο πώλησης σε 17 υποκαταστήματα 8 ευρωπαϊκών χωρών. Η ευημερία που πέτυχαν η Αμπελακιώτες φαίνεται στην αρχιτεκτονική των σπιτιών και των αρχοντικών και στη διακόσμηση, στις χαρακτηριστικές ξυλόγλυπτες κατασκευές, τους ημικυκλικούς φεγγίτες - είναι φτιαγμένοι με την τεχνική του βιτρώ- και τις απαράμιλλης ομορφιάς τοιχογραφίες τους.
Όσο αυξανόταν η παραγωγή, αυξανόταν και ο πληθυσμός, μια και τα εργατικά χέρια ήταν περιζήτητα. Δημιουργήθηκε ένα σύστημα υπόγειας αποχέτευσης, υπήρχαν λιθόστρωτοι δρόμοι, ένα ανοιχτό θέατρο όπου παίζονταν κλασσικά θεατρικά έργα, ιατρική περίθαλψη με τους καλύτερους γιατρούς, μια δημόσια βιβλιοθήκη με τα καλύτερα βιβλία. Οι Αμπελακιώτες επίσης χρηματοδότησαν την έκδοση του πρώτου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας με τον Άνθιμο Γαζή, το 1804. Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα λειτούργησε το Ελληνομουσείο όπου δίδαξαν σπουδαίοι Διδάσκαλοι του Γένους και μαθήτευσε ο Ρήγας Βελεστινλής. Η ευημερία όμως δεν κράτησε πολύ μεγάλο διάστημα, αφού η βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία, οι ναπολεόντειοι και ρωσοτουρκικοί πόλεμοι και η χρεοκοπία της τράπεζας της Βιέννης, όπου ήταν κατατεθειμένα τα κεφάλαια του Συνεταιρισμού, οδήγησαν σταδιακά στη διάλυση της «Κοινής Συντροφίας», με την οριστική διακοπή των εξαγωγών το 1820.
Σήμερα στην εποχή της ευρωπαϊκής σύγκλισης και της παγκοσμιοποίησης των αγορών (της νέας αυτοκρατορίας), το παράδειγμα των Αμπελακίων δείχνει το δρόμο και τον τρόπο, που μπορεί μια τοπική κοινωνία- σε ορεινές φθίνουσες περιοχές- στηριζόμενη στους ντόπιους φυσικούς πόρους της να ικανοποιήσει ποιοτικά τις ανάγκες της.
(1) Με τον Καλλικράτη καταργείται και αυτή σαν θεσμός και σαν χωρική κοινότητα ανήκει στη «δημοτική ενότητα» Αμπελακίων του καλλικρατικού δήμου των Τεμπών