Πρώτο μέρος της σειράς - «Ελλάδα και χρέος: Δύο αιώνες ανάμειξης των πιστωτών» Η ανεξάρτητη Ελλάδα γεννήθηκε με ένα απεχθές χρέος

Ερίκ Τουσέν | μετάφραση Σωτήρης Σιαμανδούρας |από το Rproject | Resist | Reclaim | Revolt

Από το 2010, με την εμ­φά­νι­ση της κρί­σης χρέ­ους, η Ελ­λά­δα βρί­σκε­ται στο επί­κε­ντρο της προ­σο­χής. Αυτή η κρίση χρέ­ους, που δη­μιουρ­γή­θη­κε πρώτα και κύρια από τις ιδιω­τι­κές τρά­πε­ζες, δεν είναι ωστό­σο και­νο­φα­νής στην ιστο­ρία της ανε­ξάρ­τη­της Ελ­λά­δας. Από το 1826 τέσ­σε­ρις με­γά­λες κρί­σεις χρέ­ους ση­μά­δε­ψαν πολύ βαθιά τη ζωή των Ελ­λή­νων. Κάθε φορά, ευ­ρω­παϊ­κές δυ­νά­μεις συ­να­σπί­ζο­νταν για να ανα­γκά­σουν την Ελ­λά­δα να συ­νά­ψει νέα δά­νεια για να απο­πλη­ρώ­σει τα πα­λαιά.

Αυτή η συμ­μα­χία υπα­γό­ρευ­σε στην Ελ­λά­δα πο­λι­τι­κές με βάση τα συμ­φέ­ρο­ντά της και τα συμ­φέ­ρο­ντα κά­ποιων με­γά­λων ιδιω­τι­κών τρα­πε­ζών, με τις οποί­ες ήταν συ­νέ­νο­χη. Κάθε φορά, οι πο­λι­τι­κές αυτές είχαν σκοπό να απο­μυ­ζή­σουν τους ανα­γκαί­ους για την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κούς πό­ρους και συ­μπε­ρι­λάμ­βα­ναν μεί­ω­ση των κοι­νω­νι­κών δα­πα­νών και των δη­μό­σιων επεν­δύ­σε­ων. Με ποι­κί­λους τρό­πους, η Ελ­λά­δα και ο ελ­λη­νι­κός λαός είδαν να τους αφαι­ρεί­ται το δι­καί­ω­μα να ασκή­σουν την εθνι­κή κυ­ριαρ­χία. Αυτό κρά­τη­σε την Ελ­λά­δα στην κα­τά­στα­ση εξαρ­τη­μέ­νης και πε­ρι­φε­ρεια­κής χώρας. Οι ντό­πιες κυ­ρί­αρ­χες τά­ξεις ήταν συ­νέ­νο­χες.

Αυτή η σειρά άρ­θρων ανα­λύ­ει τις τέσ­σε­ρις με­γά­λες κρί­σεις του ελ­λη­νι­κού χρέ­ους, το­πο­θε­τώ­ντας τες στο διε­θνές οι­κο­νο­μι­κό και πο­λι­τι­κό πλαί­σιο, κάτι που απου­σιά­ζει συ­στη­μα­τι­κά από τις κυ­ρί­αρ­χες από­ψεις και εκτι­μή­σεις, ενώ το εντο­πί­ζου­με πολύ σπά­νια στις κρι­τι­κές ανα­λύ­σεις.

Για να χρη­μα­το­δο­τή­σει τον πό­λε­μο της ανε­ξαρ­τη­σί­ας, που ξε­κί­νη­σε το 1821 ενά­ντια στην Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, και να στε­ριώ­σει το νέο κρά­τος, η προ­σω­ρι­νή κυ­βέρ­νη­ση της Ελ­λη­νι­κής Δη­μο­κρα­τί­ας σύ­να­ψε δύο δά­νεια στο Λον­δί­νο, το ένα το 1824 και το άλλο το 1825. Οι τρα­πε­ζί­τες του Λον­δί­νου, ως η κύρια χρη­μα­το­πι­στω­τι­κή δύ­να­μη πα­γκο­σμί­ως εκεί­νη την εποχή, έσπευ­σαν να ορ­γα­νώ­σουν το δά­νειο κατά τέ­τοιο τρόπο ώστε να απο­κο­μί­σουν πολύ με­γά­λα κέρδη.

Πρέ­πει να λά­βου­με υπόψη μας το διε­θνές πλαί­σιο. Το κα­πι­τα­λι­στι­κό σύ­στη­μα βρι­σκό­ταν σε φάση από­λυ­της κερ­δο­σκο­πί­ας, αυτό που στην ιστο­ρία του κα­πι­τα­λι­σμού συ­νι­στά εν γένει την τε­λι­κή φάση μιας πε­ριό­δου ισχυ­ρής οι­κο­νο­μι­κής με­γέ­θυν­σης και ακο­λου­θεί μια από­το­μη σπάνη, με την όποια φτά­νου­με, αφού σπά­σουν οι κερ­δο­σκο­πι­κές φού­σκες, σε μια πε­ρί­ο­δο ύφε­σης ή/και αργής ανά­πτυ­ξης.(1) Οι τρα­πε­ζί­τες του Λον­δί­νου, κι από κοντά οι τρα­πε­ζί­τες του Πα­ρι­σιού, των Βρυ­ξελ­λών και άλλων ευ­ρω­παϊ­κών εδρών του χρη­μα­το­πι­στω­τι­κού κε­φα­λαί­ου, ανα­ζη­τού­σαν μα­νια­σμέ­να να το­πο­θε­τή­σουν τα τε­ρά­στια ποσά που είχαν στη διά­θε­σή τους.

Ανά­με­σα στο 1822 και το 1825, οι τρα­πε­ζί­τες του Λον­δί­νου «συ­γκέ­ντρω­σαν» 20 εκα­τομ­μύ­ρια λίρες στερ­λί­νες για λο­γα­ρια­σμό των νέων λα­τι­νο­α­με­ρι­κα­νών ηγε­τών (Simon Bolivar, Antonio Sucre, José de San Martín), που ολο­κλή­ρω­ναν τον αγώνα της ανε­ξαρ­τη­σί­ας από το ισπα­νι­κό στέμ­μα.(2) Τα δύο ελ­λη­νι­κά δά­νεια του 1824-1825 έφτα­ναν τα 2,8 εκα­τομ­μύ­ρια λίρες στερ­λί­νες, δη­λα­δή το 120% του ΑΕΠ της χώρας εκεί­νη την εποχή.

Τόσο στην πε­ρί­πτω­ση της Ελ­λά­δας, όσο και στην πε­ρί­πτω­ση των νέων επα­να­στα­τι­κών και εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κών κι­νη­μά­των της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής, τα νέα κράτη μόλις που άρ­χι­ζαν να γεν­νιού­νται και δεν ήταν διε­θνώς ανα­γνω­ρι­σμέ­να. Όσον αφορά τη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή, η Ισπα­νία ήταν ενά­ντια στη χρη­μα­το­δό­τη­σή τους από τα ευ­ρω­παϊ­κά κράτη. Επι­πλέ­ον, εκεί­νη την εποχή θα ήταν αρ­κε­τά λο­γι­κό να θε­ω­ρή­σου­με ότι οι αγώ­νες για την ανε­ξαρ­τη­σία δεν είχαν τε­λειώ­σει ορι­στι­κά. Τέλος, είχαν δοθεί δά­νεια σε δη­μο­κρα­τί­ες, ενώ μέχρι τότε μόνο οι μο­ναρ­χί­ες ήταν απο­δε­κτές στο κλαμπ των δα­νει­ζό­με­νων κρα­τών. Αυτό μας δίνει μια ιδέα για το πάθος των τρα­πε­ζι­τών να παίρ­νουν οι­κο­νο­μι­κά ρίσκα.

Ο δα­νει­σμός στην προ­σω­ρι­νή κυ­βέρ­νη­ση ενός ελ­λη­νι­κού κρά­τους στη γέν­νη­σή του, σε συν­θή­κες πο­λέ­μου, για ένα ποσό που αντι­στοι­χού­σε στο 120% του συ­νό­λου της πα­ρα­γω­γής της χώρας, απο­τε­λεί ξε­κά­θα­ρη από­δει­ξη της βού­λη­σης να βρε­θεί, με κάθε ρίσκο, μια ζου­με­ρή ευ­και­ρία κέρ­δους. Στο πλευ­ρό των τρα­πε­ζι­τών, οι με­γά­λοι βιο­μή­χα­νοι και οι με­γα­λέ­μπο­ροι υπο­στή­ρι­ζαν αυτό το πάθος, γιατί τα δά­νεια αυτά θα χρη­σι­μο­ποιού­νταν σε με­γά­λο βαθμό από τους δα­νει­ζό­με­νους για να αγο­ρά­σουν από το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο οπλι­σμό, ρου­χι­σμό για τα νέα στρα­τεύ­μα­τα κι εξο­πλι­σμό κάθε εί­δους…
Πώς συ­νά­πτο­νταν τα δά­νεια;



1-greek_government_5_loan_of_1825_bond_for_l100_no-1041_signed_as_contractors_by_j_s_ricardo_ornate_border_athena_­a­t­_­t­op-d875d.jpg




Τρα­πε­ζί­τες του Λον­δί­νου εξέ­δι­δαν τί­τλους για λο­γα­ρια­σμό των δα­νει­ζό­με­νων κρα­τών και τους που­λού­σαν στο χρη­μα­τι­στή­ριο του City. Είναι ση­μα­ντι­κό να γνω­ρί­ζου­με ότι τις πε­ρισ­σό­τε­ρες φορές οι τί­τλοι πω­λού­νταν κάτω από την ονο­μα­στι­κή τους αξία (βλέπε σε φω­το­γρα­φία έναν τίτλο του 1825 αξίας 100 λιρών). Κάθε τί­τλος, που είχε εκ­δο­θεί για την Ελ­λά­δα με ονο­μα­στι­κή αξία εκατό λίρες, που­λιό­ταν για 60 λίρες.(3) Έτσι, η Ελ­λά­δα έλαβε λι­γό­τε­ρες από 60 λίρες, αν αφαι­ρέ­σου­με τη με­γά­λη προ­μή­θεια που λάμ­βα­νε η εκ­δο­τι­κή τρά­πε­ζα, για την ανα­γνώ­ρι­ση ενός χρέ­ους 100 λιρών. Αυτό μας επι­τρέ­πει να εξη­γή­σου­με γιατί το δά­νειο αξίας 2.8 εκα­τομ­μυ­ρί­ων λιρών με­τα­φρά­στη­κε τε­λι­κά σε πλη­ρω­μή μόνο 1.3 εκα­τομ­μυ­ρί­ων λιρών στην Ελ­λά­δα. Πρέ­πει επί­σης να λά­βου­με υπόψη μας δύο ση­μα­ντι­κούς πα­ρά­γο­ντες. Αν και ο τόκος για τους ελ­λη­νι­κούς τί­τλους ήταν 5%, υπο­λο­γι­ζό­ταν με βάση την ονο­μα­στι­κή τους αξία, συ­νε­πώς οι ελ­λη­νι­κές αρχές έπρε­πε να κα­τα­θέ­τουν κάθε χρόνο 5 λίρες στον κά­το­χο τί­τλου ονο­μα­στι­κής αξίας 100 λιρών, κάτι που τον συ­νέ­φε­ρε εξαι­ρε­τι­κά, αφού στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα λάμ­βα­νε τόκο 8,33% (και όχι 5%). Αντι­θέ­τως, για το δα­νει­ζό­με­νο κρά­τος το κό­στος ήταν εξω­φρε­νι­κό. Στην ελ­λη­νι­κή πε­ρί­πτω­ση, οι ελ­λη­νι­κές αρχές έλα­βαν 1.3 εκα­τομ­μύ­ρια, αλλά έπρε­πε να απο­πλη­ρώ­νουν κάθε χρόνο το­κο­χρε­ο­λύ­σια για τα 2.8 εκα­τομ­μύ­ρια. Ήταν ανυ­πό­φο­ρο.

Το 1826, η προ­σω­ρι­νή κυ­βέρ­νη­ση έκανε στάση πλη­ρω­μών. Γε­νι­κά, οι με­λέ­τες που έχουν αφιε­ρω­θεί στην πε­ρί­ο­δο αρ­κού­νται να εξη­γούν τη στάση πλη­ρω­μών με βάση το υψηλό κό­στος των στρα­τιω­τι­κών επι­χει­ρή­σε­ων και τη συ­νέ­χι­ση του πο­λέ­μου.

Ωστό­σο, οι λόγοι της χρε­ω­κο­πί­ας δεν βρί­σκο­νται στην Ελ­λά­δα. Διε­θνείς πα­ρά­γο­ντες, ανε­ξάρ­τη­τοι από τη βού­λη­ση των ελ­λη­νι­κών αρχών, έπαι­ξαν πολύ ση­μα­ντι­κό ρόλο. Πράγ­μα­τι, από τον Δε­κέμ­βρη του 1825 ξε­κι­νά­ει η πρώτη πα­γκό­σμια κρίση του κα­πι­τα­λι­σμού, αφού σκάει η κερ­δο­σκο­πι­κή φού­σκα που είχε δη­μιουρ­γη­θεί τα προη­γού­με­να χρό­νια στο χρη­μα­τι­στή­ριο του Λον­δί­νου. Η κρίση αυτή προ­κά­λε­σε πτώση της οι­κο­νο­μι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας και δη­μιούρ­γη­σε σε πολ­λές από τις οι­κο­γέ­νειες των τρα­πε­ζι­τών μια απέ­χθεια για το ρίσκο. Από τον Δε­κέμ­βρη του 1825 και μετά, οι Βρε­τα­νοί τρα­πε­ζί­τες, και μαζί τους οι άλλοι Ευ­ρω­παί­οι τρα­πε­ζί­τες, στα­μα­τούν τα δά­νεια τόσο προς το εξω­τε­ρι­κό όσο και προς την εσω­τε­ρι­κή αγορά. Τα νέα κράτη, που υπο­λό­γι­ζαν να χρη­μα­το­δο­τή­σουν την απο­πλη­ρω­μή των χρεών τους συ­νά­πτο­ντας νέα δά­νεια στο Λον­δί­νο ή στο Πα­ρί­σι, δεν βρί­σκουν πλέον τρα­πε­ζί­τες δια­τε­θει­μέ­νους να τους δα­νεί­σουν χρή­μα­τα.

Η κρίση του 1825-1826 επη­ρέ­α­σε όλα τα χρη­μα­το­πι­στω­τι­κά κέ­ντρα της Ευ­ρώ­πης: Λον­δί­νο, Πα­ρί­σι, Φραν­κφούρ­τη, Βε­ρο­λί­νο, Βιέν­νη, Βρυ­ξέλ­λες, Άμ­στερ­νταμ, Μι­λά­νο, Μπο­λό­νια, Ρώμη, Δου­βλί­νο, Πε­τρού­πο­λη… Η οι­κο­νο­μία μπαί­νει σε ύφεση, εκα­το­ντά­δες τρά­πε­ζες, εμπο­ρι­κές επι­χει­ρή­σεις και βιο­τε­χνί­ες χρε­ο­κο­πούν. Το διε­θνές εμπό­ριο κα­ταρ­ρέ­ει. Για την πλειο­ψη­φία των οι­κο­νο­μο­λό­γων, η κρίση του 1825-1826 απο­τε­λεί την πρώτη με­γά­λη κυ­κλι­κή κρίση του κα­πι­τα­λι­σμού.(4)

Όταν εκρή­γνυ­ται η κρίση στο Λον­δί­νο τον Δε­κέμ­βριο του 1825, η Ελ­λά­δα και τα νέα κράτη της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής απο­πλή­ρω­ναν ακόμη τα δά­νειά τους. Αντι­θέ­τως, μέσα στο 1826 πολ­λές χώρες ανα­γκά­ζο­νται να ανα­στεί­λουν την απο­πλη­ρω­μή (η Ελ­λά­δα, το Περού, η Με­γά­λη Κο­λομ­βία, που πε­ρι­λάμ­βα­νε την Κο­λομ­βία, τη Βε­νε­ζου­έ­λα και το Εκουα­δόρ), γιατί οι τρα­πε­ζί­τες αρ­νού­νται να τους δώ­σουν νέα δά­νεια και γιατί η συ­νο­λι­κή επι­δεί­νω­ση της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας και του διε­θνούς εμπο­ρί­ου μειώ­νει τα κρα­τι­κά έσοδα. Το 1828, όλες οι ανε­ξάρ­τη­τες χώρες της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής, από το Με­ξι­κό μέχρι την Αρ­γε­ντι­νή, βρί­σκο­νται σε στάση πλη­ρω­μών.

Το 1829, η ελ­λη­νι­κή προ­σω­ρι­νή κυ­βέρ­νη­ση προ­τεί­νει στους δα­νει­στές του Λον­δί­νου να ξε­κι­νή­σει πάλι τις πλη­ρω­μές, με την προ­ϋ­πό­θε­ση της μεί­ω­σης του χρέ­ους. Οι δα­νει­στές αρ­νού­νται και απαι­τούν το 100% της ονο­μα­στι­κής αξίας. Δεν προ­κύ­πτει συμ­φω­νία.

Από το 1830, τρεις με­γά­λες ευ­ρω­παϊ­κές δυ­νά­μεις, το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, η Γαλ­λία και η Ρωσία(5), συ­γκρο­τούν την πρώτη Τρόι­κα της σύγ­χρο­νης ελ­λη­νι­κής ιστο­ρί­ας και απο­φα­σί­ζουν να εγκα­τα­στή­σουν στην Ελ­λά­δα μια μο­ναρ­χία με επι­κε­φα­λής κά­ποιον Γερ­μα­νό πρί­γκι­πα. Ξε­κι­νά μια δια­πραγ­μά­τευ­ση για το ποιος πρί­γκι­πας θα επι­λε­γεί από τις με­γά­λες δυ­νά­μεις: ο Λε­ο­πόλ­δος του Σαξ Κό­μπουργκ, ο Όθω­νας της Βαυα­ρί­ας ή κά­ποιος άλλος;

Τε­λι­κά, ο Λε­ο­πόλ­δος το­πο­θε­τεί­ται στον θρόνο του Βελ­γί­ου, που γί­νε­ται ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος το 1830, και ο Ότο Φρί­ντριχ Λού­ντ­βιχ φον Βί­τελ­σμπαχ επι­λέ­γε­ται για βα­σι­λιάς της Ελ­λά­δας. Ταυ­τό­χρο­να, οι τρεις δυ­νά­μεις φτά­νουν σε συμ­φω­νία στή­ρι­ξης των Βρε­τα­νών τρα­πε­ζι­τών και των άλλων ευ­ρω­παϊ­κών τρα­πε­ζών που είχαν αγο­ρά­σει ελ­λη­νι­κούς τί­τλους χρέ­ους με τη με­σο­λά­βη­σή τους. Απο­φα­σί­ζε­ται επί­σης να μπει η μέ­γι­στη δυ­να­τή πίεση στο νέο ελ­λη­νι­κό κρά­τος, προ­κει­μέ­νου να ανα­γνω­ρί­σει το σύ­νο­λο του χρέ­ους των ετών 1824 και 1825.
Τι κι­νή­σεις κάνει η Τρόι­κα (Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, Γαλ­λία, Ρωσία);

Η Τρόι­κα απευ­θύ­νε­ται σε γαλ­λι­κές τρά­πε­ζες για να εκ­δώ­σουν για λο­γα­ρια­σμό της ελ­λη­νι­κής μο­ναρ­χί­ας δά­νειο 60 εκα­τομ­μυ­ρί­ων γαλ­λι­κών φρά­γκων (πε­ρί­που 2.4 εκα­τομ­μύ­ρια λίρες στερ­λί­νες). Το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, η Γαλ­λία και η Ρωσία μπαί­νουν εγ­γυ­η­τές απέ­να­ντι στις τρά­πε­ζες, βε­βαιώ­νο­ντας ότι, σε πε­ρί­πτω­ση απο­τυ­χί­ας της Ελ­λά­δας να απο­πλη­ρώ­σει το δά­νειο, θα ανα­λά­βουν την απο­πλη­ρω­μή οι ίδιες.(6) Η Τρόι­κα προ­σθέ­τει πως θα κάνει ό,τι χρεια­στεί για την απο­πλη­ρω­μή και των δα­νεί­ων του 1824 και του 1825 (βλέπε πα­ρα­κά­τω). Η συμ­φω­νία ανά­με­σα στις τρεις δυ­νά­μεις επι­τυγ­χά­νε­ται το 1830, όμως, λόγω των δυ­σκο­λιών, τί­θε­ται σε ισχύ το 1833. Το δά­νειο των 60 εκα­τομ­μυ­ρί­ων φρά­γκων υπο­γρά­φη­κε το 1833 και δό­θη­κε σε τρεις δό­σεις.



grece_remanie_1832-dc48b.png




Ο προ­ο­ρι­σμός των ποσών των δύο πρώ­των δό­σε­ων είναι ιδιαί­τε­ρα απο­κα­λυ­πτι­κός. Σε σύ­νο­λο 44.5 εκα­τομ­μυ­ρί­ων δραχ­μών (το δά­νειο βγήκε σε γαλ­λι­κά φρά­γκα και απο­δό­θη­κε σε δραχ­μές με ισο­τι­μία 1 φρά­γκο προς 1.2 δραχ­μές), μόνο 9 εκα­τομ­μύ­ρια έφτα­σαν στα τα­μεία του κρά­τους, δη­λα­δή το 20% του δα­νεί­ου. Η τρά­πε­ζα Rothschild στη Γαλ­λία έλαβε προ­μή­θεια πάνω από 10% (5 εκα­τομ­μύ­ρια), οι αγο­ρα­στές των τί­τλων (με­τα­ξύ των οποί­ων και η τρά­πε­ζα Rothschild) έλα­βαν 7.6 εκα­τομ­μύ­ρια ως προ­πλη­ρω­μή για την πε­ρί­ο­δο 1833-1835 (πάνω από 15% του δα­νεί­ου), 12.5 εκα­τομ­μύ­ρια (λίγο λι­γό­τε­ρο από 30% του δα­νεί­ου) απο­δό­θη­καν στην Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία ως απο­ζη­μί­ω­ση για την ανε­ξαρ­τη­σία. Η Γαλ­λία, το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο και η Ρωσία έλα­βαν 2 εκα­τομ­μύ­ρια, θε­ω­ρώ­ντας ότι ήταν δα­νει­στές της Ελ­λά­δας. Στον βα­σι­λιά Όθωνα απο­δό­θη­καν 15% ακόμη του ποσού, δη­λα­δή 7.4 εκα­τομ­μύ­ρια, για να κα­λύ­ψει τις αμοι­βές και το κό­στος με­τά­βα­σης της ακο­λου­θί­ας του, των Βαυα­ρών αξιω­μα­τού­χων που είχαν ανα­λά­βει την αντι­βα­σι­λεία(7) και 3.500 μι­σθο­φό­ρων που στρα­το­λο­γή­θη­καν στη Βαυα­ρία, χωρίς να ξε­χνά­με το 1 εκα­τομ­μύ­ριο που προ­γραμ­μα­τί­στη­κε για την αγορά όπλων.


Το πρώτο απε­χθές χρέος που επι­βλή­θη­κε το 1833 στην Ελ­λά­δα από την Τρόι­κα (Γαλ­λία, Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, Ρωσία, τις λε­γό­με­νες με­γά­λες δυ­νά­μεις).

Κα­τα­νο­μή ποσών

Ακο­λου­θεί μια πε­ρί­λη­ψη της χρή­σης των ποσών του δα­νεί­ου του 1833 με εγ­γυ­ή­τριες τις με­γά­λες δυ­νά­μεις (δό­σεις A και B, επί συ­νό­λου 44.5 εκα­τομ­μυ­ρί­ων δραχ­μών).

Αμοι­βές για την τρά­πε­ζα Rothschild: 5 εκα­τομ­μύ­ρια.

Τόκοι για το δά­νειο της πε­ριό­δου 1833 με 1835 (προ­πλη­ρω­μή): 7.6 εκα­τομ­μύ­ρια.

Απο­ζη­μί­ω­ση στην Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία :12.5 εκα­τομ­μύ­ρια.

Απο­πλη­ρω­μή του δα­νεί­ου στις με­γά­λες δυ­νά­μεις (προ­πλη­ρω­μή στις Γαλ­λία, ΗΒ, Ρωσία): 2 εκα­τομ­μύ­ρια.

Κό­στος με­τά­βα­σης για τον βα­σι­λιά Όθωνα, το προ­σω­πι­κό και τη συ­νο­δεία του: 2.1 εκα­τομ­μύ­ρια.

Μι­σθοί και άλλα έξοδα των μελών της αντι­βα­σι­λεί­ας του Όθωνα: 2 εκα­τομ­μύ­ρια.

Στρα­το­λό­γη­ση και κό­στος με­τα­κί­νη­σης για τους Βαυα­ρούς μι­σθο­φό­ρους: 3.3 εκα­τομ­μύ­ρια.

Αγορά στρα­τιω­τι­κού εξο­πλι­σμού: 1 εκα­τομ­μύ­ριο.

Σύ­νο­λο: 35.5 εκα­τομ­μύ­ρια.

Υπό­λοι­πο που πα­ρα­δό­θη­κε στο τα­μείο του ελ­λη­νι­κού κρά­τους: 9 εκα­τομ­μύ­ρια.

Δη­λα­δή το 20% από τα 44.5 εκα­τομ­μύ­ρια που χρε­ώ­θη­καν στην Ελ­λά­δα.

Πηγή: Reinhart και Trebesch, 2015, «The pitfalls of external dependence: Greece, 1829-2015», σ. 22. Kofas, Jon, 1981, «Financial Relations of Greece and the Great Powers 1832-1862». Boulder: «East European Monographs», σ. 25.





3-protocole_de_londres_1832_2_-94312.jpg




Οι τρεις δυ­νά­μεις υπέ­γρα­ψαν, στις 7 Μάη 1832, με τον Βα­σι­λιά της Βαυα­ρί­ας, τον πα­τέ­ρα του Όθωνα, μελ­λο­ντι­κό βα­σι­λιά της Ελ­λά­δας, μια συμ­φω­νία που υπο­χρέ­ω­νε το νέο «ανε­ξάρ­τη­το» κρά­τος να δώσει από­λυ­τη προ­τε­ραιό­τη­τα στην απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους (βλέπε το άρθρο XII στην πα­ρα­πά­νω ει­κό­να). Όπως απο­δει­κνύ­ε­ται, χωρίς πε­ρι­θώ­ρια αμ­φι­βο­λί­ας, από το αντί­γρα­φο μέ­ρους της συν­θή­κης της 7ης Μάη 1832, το κεί­με­νο αυτό υπο­γρά­φη­κε από τον αντι­πρό­σω­πο του βρε­τα­νι­κού στέμ­μα­τος, τον Λόρδο Πάλ­μερ­στον, από τον αντι­πρό­σω­πο της γαλ­λι­κής μο­ναρ­χί­ας, τον Τα­λεϋ­ράν­δο, από τον αντι­πρό­σω­πο του Τσά­ρου πασών των Ρω­σιών και από τον αντι­πρό­σω­πο του βα­σι­λιά της Βαυα­ρί­ας, ο οποί­ος ενερ­γού­σε στο όνομα της Ελ­λά­δας ενώ ο Όθω­νας και η ακο­λου­θία του δεν είχαν ακόμη φύγει από το Μό­να­χο! Ο Όθω­νας έφτα­σε στην Ελ­λά­δα μόλις τον Ια­νουά­ριο του 1833. Με το κεί­με­νο αυτό δια­θέ­του­με μια προ­φα­νή από­δει­ξη του επο­νεί­δι­στου και πα­ρά­νο­μου χα­ρα­κτή­ρα του χρέ­ους, που χρε­ώ­νε­ται στον ελ­λη­νι­κό λαό από το 1833.

Η Τρόι­κα ασκού­σε πολύ αυ­στη­ρό έλεγ­χο στον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό του κρά­τους και στη συλ­λο­γή των εσό­δων. Απαι­τού­σε τα­χτι­κά να αυ­ξά­νο­νται οι φόροι και οι δα­σμοί και να μειώ­νο­νται οι δα­πά­νες. Αξί­ζει να ση­μειω­θεί ότι η πέμ­πτη εθνο­συ­νέ­λευ­ση, που συ­νε­δρί­α­σε τον Δε­κέμ­βρη του 1831, είχε υιο­θε­τή­σει ένα «Σύ­νταγ­μα της Ελ­λά­δος», του οποί­ου το άρθρο 246 δή­λω­νε ότι ο ηγε­μό­νας δεν έχει το δι­καί­ω­μα να απο­φα­σί­ζει μόνος σε ζη­τή­μα­τα φόρων και δα­σμών, δη­μό­σιων δα­πα­νών ή συλ­λο­γής ει­σο­δη­μά­των, χωρίς να σέ­βε­ται τους νό­μους ή τις απο­φά­σεις του νο­μο­θε­τι­κού ορ­γά­νου.(8) Η μο­ναρ­χία και η Τρόι­κα κα­τα­πά­τη­σαν αυτό το Σύ­νταγ­μα, το οποίο ποτέ δεν ανα­γνώ­ρι­σαν.

Το 1838 και το 1843, η μο­ναρ­χία κάνει παύση πλη­ρω­μών του χρέ­ους, διότι δεν δια­θέ­τει τα ανα­γκαία απο­θέ­μα­τα για συ­νε­χί­σει να πλη­ρώ­νει τους εξαι­ρε­τι­κά βα­ρείς τό­κους.(9) Κατά τη χρε­ο­κο­πία του 1843, ενώ οι τόκοι, που έπρε­πε να κα­τα­βλη­θούν, αντι­προ­σώ­πευαν το 43% των κρα­τι­κών εσό­δων, η Τρόι­κα πα­ρε­νέ­βη ασκώ­ντας τη μέ­γι­στη πίεση στη μο­ναρ­χία προ­κει­μέ­νου να εφαρ­μό­σει ένα πρό­γραμ­μα ακραί­ας λι­τό­τη­τας δια­μορ­φω­μέ­νο με βάση τις υπο­δεί­ξεις των πρε­σβευ­τών των τριών δυ­νά­με­ων (βλέπε το πα­ρα­πά­νω πλαί­σιο).

Οι θυ­σί­ες που επι­βλή­θη­καν στον ελ­λη­νι­κό λαό για την απο­πλη­ρω­μή του δα­νεί­ου ήταν τέ­τοιες, που εξε­γέρ­θη­κε επα­νει­λημ­μέ­νως. Η εξέ­γερ­ση ήταν ιδιαί­τε­ρα με­γά­λη το 1843. Ο πλη­θυ­σμός της Αθή­νας ήταν εξορ­γι­σμέ­νος με τα εγκαί­νια, μετά βαΐων και κλά­δων, του εντυ­πω­σια­κού βα­σι­λι­κού πα­λα­τιού (όπου βρί­σκε­ται σή­με­ρα το ελ­λη­νι­κό κοι­νο­βού­λιο) και τον Σε­πτέμ­βρη του 1843 ξε­ση­κώ­θη­κε ενά­ντια σε μια νέα αύ­ξη­ση των φόρων, ζη­τώ­ντας την εγκα­θί­δρυ­ση συ­νταγ­μα­τι­κού κα­θε­στώ­τος.

Θα πρέ­πει να ση­μειω­θεί ότι το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο έφτα­σε μέχρι να απει­λή­σει τον βα­σι­λιά Όθωνα με στρα­τιω­τι­κή επέμ­βα­ση, αν δεν απο­δε­χό­ταν να αυ­ξή­σει τους φό­ρους για να τη­ρή­σει τις υπο­χρε­ώ­σεις του στην Τρόι­κα. Το Ηνω­μέ­νο βα­σί­λειο και η Γαλ­λία κα­τέ­λα­βαν στρα­τιω­τι­κά το λι­μά­νι του Πει­ραιά για δύο χρό­νια, ξε­κι­νώ­ντας από τον Μάη του 1854, ένα μέσο πολύ απο­τε­λε­σμα­τι­κό για να βά­λουν στο χέρι τα έσοδα από το τε­λω­νείο του λι­μέ­να.




Το μνη­μό­νιο που επι­βλή­θη­κε από την Τρόι­κα το 1843

Με βάση το άρθρο του Τάκη Κα­τσι­μάρ­δου «Το πα­λαιό μνη­μό­νιο στην Ελ­λά­δα του 1843».

Τον Ιού­νιο του 1843, η Ελ­λά­δα κή­ρυ­ξε πτώ­χευ­ση, γιατί δεν ήταν σε θέση να πλη­ρώ­σει ένα μέρος των ετή­σιων τόκων για την απο­πλη­ρω­μή του δα­νεί­ου του 1833. Απέ­να­ντι στις απει­λές των δα­νει­στών, η κυ­βέρ­νη­ση δε­σμεύ­τη­κε να εφαρ­μό­σει ένα πρό­γραμ­μα άγριας λι­τό­τη­τας, προ­κεί­με­νου να συ­νε­χί­σει την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους.

Η Ελ­λά­δα μπήκε σε μια φάση σκλη­ρής «λι­τό­τη­τας». Πηγές της επο­χής κα­τα­γρά­φουν τις σκη­νές εξα­θλί­ω­σης του πλή­θους στις πό­λεις και την ύπαι­θρο. Στην πρω­τεύ­ου­σα, οι πο­λί­τες, χωρίς πό­ρους, στα­μά­τη­σαν να πλη­ρώ­νουν τους φό­ρους τους, σε ση­μείο που δεν υπήρ­χαν πια υπο­ψή­φιοι στους πλειο­δο­τι­κούς δια­γω­νι­σμούς για την ανά­λη­ψη των θέ­σε­ων για την εί­σπρα­ξη των φόρων.

Προ­φα­νώς, ήταν αδύ­να­τον να συλ­λε­χθούν τα χρή­μα­τα για την απο­πλη­ρω­μή των τόκων του χρέ­ους σε μια χώρα της οποί­ας η πλειο­ψη­φία του πλη­θυ­σμού ήταν βαθιά φτω­χο­ποι­η­μέ­νη. Παρ’ όλα αυτά οι δα­νει­στές απαι­τού­σαν την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους.

Έτσι, ορ­γα­νώ­θη­κε στο Λον­δί­νο μια συ­νά­ντη­ση για το ελ­λη­νι­κό χρέος και οι αντι­πρό­σω­ποι της Τρόι­κας δια­μόρ­φω­σαν μια δια­κή­ρυ­ξη που κα­τα­δί­κα­ζε την Ελ­λά­δα (Ιού­νιος 1843). Με βάση τη δια­κή­ρυ­ξη αυτή, η Ελ­λά­δα δεν είχε σε­βα­στεί τις υπο­χρε­ώ­σεις της. Οι τρεις πρέ­σβεις έδω­σαν στην κυ­βέρ­νη­ση 15 μέρες για να κάνει ακόμα με­γα­λύ­τε­ρες πε­ρι­κο­πές στις δη­μό­σιες δα­πά­νες, ύψους πε­ρί­που τεσ­σά­ρων εκα­τομ­μυ­ρί­ων δραχ­μών. Οι πε­ρι­κο­πές που είχαν προ­βλε­φθεί αρ­χι­κά από την κυ­βέρ­νη­ση ήταν μόλις 1 εκα­τομ­μύ­ριο.

Μετά από ένα μήνα συ­ζη­τή­σε­ων, συ­ντά­χθη­κε ένα πρω­τό­κολ­λο-μνη­μό­νιο από τους πρέ­σβεις και την ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση. Η συμ­φω­νία επι­κυ­ρώ­θη­κε στις 2 Σε­πτεμ­βρί­ου και προ­κά­λε­σε θύ­ελ­λα δια­μαρ­τυ­ριών. Την επο­μέ­νη ξέ­σπα­σε η Επα­νά­στα­ση της 3ης του Σε­πτέμ­βρη. Κα­τέ­λη­ξε σε ένα νέο Σύ­νταγ­μα, που ήταν όμως ακόμη πολύ μα­κριά από τη δη­μο­κρα­τία.(10)

Τα βα­σι­κά μέτρα, που υιο­θε­τή­θη­καν από την ελ­λη­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση το 1843 στο πλαί­σιο της εφαρ­μο­γής του «Μνη­μο­νί­ου» της επο­χής, πε­ρι­λάμ­βα­ναν:(11)

1. Από­λυ­ση του ενός τρί­του των δη­μο­σί­ων υπαλ­λή­λων και τη μεί­ω­ση των μι­σθών των υπο­λοί­πων σε πο­σο­στό 15-20%.

2. Πά­γω­μα της κα­τα­βο­λής των συ­ντά­ξε­ων.

3. Ση­μα­ντι­κή μεί­ω­ση των στρα­τιω­τι­κών δα­πα­νών.

4. Επι­βο­λή σε όλους τους πα­ρα­γω­γούς να κα­τα­βά­λουν προ­πλη­ρω­μή επί του φόρου, τη δε­κά­τη, που αντι­στοι­χού­σε στο ένα δέ­κα­το της αξίας του συ­νό­λου της πα­ρα­γω­γής.

5. Αύ­ξη­ση στα τε­λω­νεια­κά τέλη και τα χαρ­τό­ση­μα.

6. Απο­λύ­θη­καν όλοι οι υπάλ­λη­λοι του εθνι­κού τυ­πο­γρα­φεί­ου, οι δα­σο­φύ­λα­κες και οι πε­ρισ­σό­τε­ροι από τους κα­θη­γη­τές πα­νε­πι­στη­μί­ου (εκτός από 26!).

7. Κα­ταρ­γή­θη­καν όλες οι κρα­τι­κές υπη­ρε­σί­ες υγεί­ας.

8. Απο­λύ­θη­καν όλοι οι πο­λι­τι­κοί μη­χα­νι­κοί του κρά­τους και στα­μά­τη­σαν όλα τα δη­μό­σια έργα.

9. Παύ­θη­καν όλες οι δι­πλω­μα­τι­κές απο­στο­λές στο εξω­τε­ρι­κό.

10. Νο­μι­μο­ποι­ή­θη­καν όλες οι αυ­θαί­ρε­τες κα­τα­σκευ­ές και οι πα­ρά­νο­μες κα­τα­πα­τή­σεις «εθνι­κών γαιών» με την πλη­ρω­μή προ­στί­μων.

11. Ρυθ­μί­στη­καν για ευ­τε­λές αντί­τι­μο όλες οι εκ­κρε­μείς οφει­λές (πε­ρί­που 5 εκα­τομ­μύ­ρια δραχ­μές).

Επι­πλέ­ον, με βάση το «Μνη­μό­νιο», οι πρε­σβευ­τές της Τρόι­κας της επο­χής ήταν πα­ρό­ντες στις συ­να­ντή­σεις του υπουρ­γι­κού συμ­βου­λί­ου, όταν αυτό επι­κύ­ρω­νε τα μέτρα, και λάμ­βα­νε κάθε μήνα μια λε­πτο­με­ρή έκ­θε­ση ανα­φο­ρι­κά με την εφαρ­μο­γή τους και τα ποσά που συ­γκε­ντρώ­νο­νταν. Μήπως σας θυ­μί­ζει κάτι αυτό;





Τε­λι­κά, ο Όθω­νας ανα­τρά­πη­κε το 1862, μετά από μια σειρά λαϊ­κών εξε­γέρ­σε­ων στις τέσ­σε­ρις γω­νιές του βα­σι­λεί­ου του, και υπο­χρε­ώ­θη­κε να εγκα­τα­λεί­ψει τη χώρα. Μετά από αυτά, ψη­φί­στη­κε και πάλι ένα νέο Σύ­νταγ­μα -πολύ μικρή πρό­ο­δος στην κα­τεύ­θυν­ση του πε­ριο­ρι­σμό των εξου­σιών της μο­ναρ­χί­ας. Η Τρόι­κα ανα­ζή­τη­σε έναν αντι­κα­τα­στά­τη. Το Λον­δί­νο πρό­τει­νε τον δευ­τε­ρό­το­κο της βα­σί­λισ­σας Βι­κτώ­ριας, αλλά συ­νά­ντη­σε την εχθρό­τη­τα της Γαλ­λί­ας, που δεν ήθελε πε­ραι­τέ­ρω ενί­σχυ­ση της βρε­τα­νι­κής επιρ­ρο­ής. Τε­λι­κά, οι τρεις δυ­νά­μεις συμ­φώ­νη­σαν στην επι­λο­γή ενός Δανού πρί­γκι­πα, του επο­νο­μα­ζό­με­νου Χρι­στια­νού Γου­λιέλ­μου Φερ­δι­νάν­δου Αδόλ­φου Γε­ωρ­γί­ου.

Από το 1843, η Τρόι­κα δια­σφά­λι­ζε, όπως είχε υπο­σχε­θεί στους τρα­πε­ζί­τες, την απο­πλη­ρω­μή του δα­νεί­ου στη θέση της Ελ­λά­δας, όταν αυτή δεν κα­τά­φερ­νε να απο­μυ­ζή­σει αρ­κε­τά έσοδα για να κα­τα­βά­λει το σύ­νο­λο των τόκων και του κε­φα­λαί­ου. Η απο­πλη­ρω­μή από την Τρόι­κα ολο­κλη­ρώ­θη­κε το 1871(12) και οι δα­νει­στές μπο­ρού­σαν να είναι ικα­νο­ποι­η­μέ­νοι: έλα­βαν τους τό­κους και τους επι­στρά­φη­κε το κε­φά­λαιο που είχαν δα­νεί­σει. Το δά­νειο των 60 εκα­τομ­μυ­ρί­ων φρά­γκων δια­γρά­φη­κε.

Αλλά το χρέος της Ελ­λά­δας προς την Τρόι­κα πα­ρέ­με­νε, αφού το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, η Γαλ­λία και η Ρωσία είχαν δια­σφα­λί­σει μέρος των πλη­ρω­μών. Έκτο­τε, η Ελ­λά­δα ήταν ανα­γκα­σμέ­νη να κα­τευ­θύ­νει μέρος των εσό­δων της στις τρεις δυ­νά­μεις της Τρόι­κας. Η Ελ­λά­δα ολο­κλή­ρω­σε την απο­πλη­ρω­μή για το δά­νειο του 1833 προς τη Γαλ­λία και το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο τη δε­κα­ε­τία του 1930, δη­λα­δή έναν αιώνα αρ­γό­τε­ρα. Η Ρωσία από την πλευ­ρά της δεν ικα­νο­ποι­ή­θη­κε, λόγω της επα­νά­στα­σης του 1917.
Τε­λι­κά τι έγινε με την απο­πλη­ρω­μή των δα­νεί­ων του 1824 και του 1825;

Να υπεν­θυ­μί­σου­με ότι η απο­πλη­ρω­μή στα­μά­τη­σε από το 1826 και οι δα­νει­στές αρ­νή­θη­καν το 1829 να φτά­σουν σε συμ­φω­νία με την προ­σω­ρι­νή κυ­βέρ­νη­ση, η οποία στη συ­νέ­χεια πα­ρα­με­ρί­στη­κε από την Τρόι­κα και αντι­κα­τα­στά­θη­κε από τη μο­ναρ­χία. Το δά­νειο των 60 εκα­τομ­μυ­ρί­ων φρά­γκων (που αντι­προ­σώ­πευε το 124% του ΑΕΠ της Ελ­λά­δας το 1833) δεν αντι­κα­τέ­στη­σε τα δά­νεια του 1824-1825 (που αντι­προ­σώ­πευαν το 120% του ΑΕΠ του 1833). Αφού απο­πλη­ρώ­θη­κε το δά­νειο των 60 εκα­τομ­μυ­ρί­ων, η Τρόι­κα επέ­με­νε να ικα­νο­ποι­η­θούν εξί­σου οι απαι­τή­σεις των δα­νει­στών του 1824-1825. Έτσι το 1878, η Ελ­λά­δα, κάτω από την πίεση των με­γά­λων δυ­νά­με­ων, έφτα­σε σε μια συμ­φω­νία με τους τρα­πε­ζί­τες που είχαν στην κα­το­χή τους τους τί­τλους του 1824-1825. Οι πα­λαιοί τί­τλοι είχαν ανταλ­λα­χθεί με νέους για 1.2 εκα­τομ­μύ­ρια λίρες στερ­λί­νες. Ήταν μια εξαι­ρε­τι­κή δου­λειά για τους κα­τό­χους των τί­τλων και μια νέα αδι­κία για τον ελ­λη­νι­κό λαό. Να υπεν­θυ­μί­σου­με ότι το ποσό που με­τα­φέρ­θη­κε πραγ­μα­τι­κά στην Ελ­λά­δα το 1824-1825 ήταν μόλις 1.3 εκα­τομ­μύ­ρια λίρες στερ­λί­νες. Ανταλ­λάσ­σο­ντας τους πα­λαιούς τί­τλους για νέους, αξίας 1.2 εκα­τομ­μυ­ρί­ων, οι δα­νει­στές μπο­ρού­σαν να είναι ικα­νο­ποι­η­μέ­νοι, πόσο μάλ­λον που κά­ποιοι από αυ­τούς είχαν αγο­ρά­σει τους πα­λαιούς τί­τλους για μια μπου­κιά ψωμί. Οι τρα­πε­ζί­τες κερ­δο­σκο­πού­σαν διαρ­κώς πάνω στους ελ­λη­νι­κούς τί­τλους, που­λώ­ντας όταν άρ­χι­ζαν να πέ­φτουν και αγο­ρά­ζο­ντας πάλι όταν άρ­χι­ζαν να ανε­βαί­νουν.

Είναι εντυ­πω­σια­κή η δια­πί­στω­ση ότι οι πε­ρισ­σό­τε­ρες με­λέ­τες και τα άρθρα, που ανα­λύ­ουν επι­φα­νεια­κά τα προ­βλή­μα­τα του ελ­λη­νι­κού χρέ­ους, επι­βε­βαιώ­νουν ότι οι δη­μό­σιες δα­πά­νες ήταν πολύ υψη­λές και ότι οι Έλ­λη­νες δεν πλή­ρω­ναν τους φό­ρους τους ή πλή­ρω­ναν πολύ λίγο. Ωστό­σο, μια αυ­στη­ρή ανά­λυ­ση της εξέ­λι­ξης του κρα­τι­κού προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού κα­τα­δει­κνύ­ει ότι, με­τα­ξύ 1837 και 1877, ο προ­ϋ­πο­λο­γι­σμός είχε πρω­ταρ­χι­κό πλε­ό­να­σμα εκτός από δύο πε­ρι­πτώ­σεις, δη­λα­δή τα έσοδα ήταν πε­ρισ­σό­τε­ρα από τα έξοδα πριν την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους. Συ­νε­πώς, σε μια πε­ρί­ο­δο 41 ετών (1837-1877), τα έσοδα (που προ­έρ­χο­νταν κατά κύριο λόγο από τους φό­ρους) ήταν με­γα­λύ­τε­ρα από τα έξοδα για 39 χρό­νια, αν δεν συ­νυ­πο­λο­γί­σου­με την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους. Το χρό­νιο έλ­λειμ­μα του προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού ήταν το απο­τέ­λε­σμα της απο­πλη­ρω­μής του χρέ­ους που συ­νι­στού­σε ένα βάρος επα­χθές.(13) Βε­βαί­ως, δεν θέ­λου­με εδώ να πούμε ότι η μο­ναρ­χία έκανε καλή δια­χεί­ρι­ση του κρα­τι­κού προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού προς όφε­λος του πλη­θυ­σμού. Οι θε­τι­κοί προ­ϋ­πο­λο­γι­σμοί είναι τυ­πι­κή απαί­τη­ση των δα­νει­στών, ανε­ξαρ­τή­τως επο­χής. Το πρω­ταρ­χι­κό πλε­ό­να­σμα εγ­γυά­ται στους δα­νει­στές ακρι­βώς ότι υπάρ­χει ένα πλε­ό­να­σμα που μπο­ρεί να χρη­σι­μο­ποι­η­θεί για την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους. Το βάρος της απο­πλη­ρω­μής και η επι­κυ­ριαρ­χία των με­γά­λων ευ­ρω­παϊ­κών δυ­νά­με­ων απο­τε­λούν κα­θο­ρι­στι­κούς πα­ρά­γο­ντες της αδυ­να­μί­ας της Ελ­λά­δας να γνω­ρί­σει μια οι­κο­νο­μι­κή άνοδο.
Συ­μπε­ρά­σμα­τα αυτού του μέ­ρους



Τα δά­νεια του 1824-1825 θα έπρε­πε να θε­ω­ρη­θούν άκυρα, γιατί οι όροι του συμ­βο­λαί­ου ήταν λε­ό­ντιοι και η συ­μπε­ρι­φο­ρά των τρα­πε­ζι­τών ήταν ξε­κά­θα­ρα ανέ­ντι­μη.

Το δά­νειο του 1833 ανή­κει κα­θα­ρά στη λο­γι­κή του απε­χθούς χρέ­ους.(14) Το χρέος επι­συ­νά­φτη­κε από ένα δε­σπο­τι­κό κα­θε­στώς ενά­ντια στο συμ­φέ­ρον του λαού. Το κα­θε­στώς αυτό ήταν ένα ερ­γα­λείο στην υπη­ρε­σία των με­γά­λων δυ­νά­με­ων, που επι­χει­ρού­σαν να στα­θε­ρο­ποι­ή­σουν τα συμ­φέ­ρο­ντά τους στην πλάτη του ελ­λη­νι­κού λαού, ενώ ταυ­τό­χρο­να φρό­ντι­ζαν να ικα­νο­ποι­η­θούν οι απαι­τή­σεις των διε­θνών τρα­πε­ζι­τών.

Η άρ­νη­ση των δα­νει­στών και των με­γά­λων δυ­νά­με­ων να ακυ­ρώ­σουν το χρέος, στο σύ­νο­λο του ή εν μέρει, είχε απο­τε­λέ­σμα­τα μα­κράς διάρ­κειας και δια­τή­ρη­σε την Ελ­λά­δα υπο­ταγ­μέ­νη, εμπο­δί­ζο­ντάς την να γνω­ρί­σει πραγ­μα­τι­κή οι­κο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη.

Η Ελ­λά­δα γεν­νή­θη­κε με ένα απε­χθές χρέος που υπο­δού­λω­σε τον λαό της.






Κά­ποια κομ­βι­κά ση­μεία για να κα­τα­νο­ή­σου­με το ιστο­ρι­κό πλαί­σιο της γέν­νη­σης του ανε­ξάρ­τη­του ελ­λη­νι­κού κρά­τος τον 19ο αιώνα.

Οι­κο­νο­μία και κοι­νω­νία

Ο Κων­στα­ντί­νος Τσου­κα­λάς, στην εξο­ρία στο Πα­ρί­σι στη διάρ­κεια της δι­κτα­το­ρί­ας των συ­νταγ­μα­ταρ­χών, έγρα­φε το 1969:

« Εδώ και σχε­δόν ενά­μι­ση αιώνα, ο εξω­τε­ρι­κός πα­ρά­γο­ντας, με την πα­ρέμ­βα­ση ή τη βο­ή­θειά του, ήταν σχε­δόν πά­ντο­τε λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο υπεύ­θυ­νος για την έκρη­ξη ή την επί­λυ­ση των κρί­σε­ων που γνώ­ρι­σε η Ελ­λά­δα. Οι κοι­νω­νι­κές και πο­λι­τι­κές δυ­νά­μεις της χώρας δεν μπό­ρε­σαν ποτέ να ανα­πτυ­χθούν ή να λει­τουρ­γή­σουν με τρόπο αυ­τό­νο­μο, ο ελ­λη­νι­κός λαός δεν μπό­ρε­σε ποτέ να είναι κύ­ριος της μοί­ρας του, ει­δι­κά στις στιγ­μές που είχε να χάσει ή να κερ­δί­σει τα πε­ρισ­σό­τε­ρα. Πράγ­μα­τι, όποιες κι αν ήταν οι στρα­τη­γι­κές ή δι­πλω­μα­τι­κές της θέ­σεις, η Ελ­λά­δα ήταν ανα­πό­φευ­κτα το αντι­κεί­με­νο της διε­θνούς προ­σο­χής λόγω της γε­ω­γρα­φι­κής της θέσης. Ως πιόνι της δυ­τι­κής δι­πλω­μα­τί­ας την εποχή της κα­τάρ­ρευ­σης της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, ως ναυ­τι­κή βάση απα­ραί­τη­τη για τον έλεγ­χο των Δαρ­δα­νε­λί­ων, ως οχυρό του “ελεύ­θε­ρου κό­σμου” στον αγώνα ενά­ντια στην επέ­κτα­ση του κο­μου­νι­σμού ή ως ασφα­λής βάση (μία από τις λίγες) που επι­τρέ­πει τον στρα­τη­γι­κό έλεγ­χο μιας Μέσης Ανα­το­λής σε διαρ­κή αστά­θεια, η Ελ­λά­δα πλή­ρω­σε πά­ντο­τε το διε­θνές εν­δια­φέ­ρον που δη­μιούρ­γη­σε».(15)

Βέ­βαια, τα λόγια του Κων­στα­ντί­νου Τσου­κα­λά θα πρέ­πει να σχε­τι­κο­ποι­η­θούν, γιατί ο ελ­λη­νι­κός λαός κα­τόρ­θω­σε να νι­κή­σει τους ναζί κα­τα­κτη­τές με το τί­μη­μα ενός ηρω­ι­κού αγώνα. Αλλά τα τρα­γι­κά γε­γο­νό­τα του 2015 επι­βε­βαιώ­νουν από πο­λι­τι­κή σκο­πιά αυτά τα λόγια, που γρά­φτη­καν σχε­δόν εδώ και μισό αιώνα. Οι δυ­νά­μεις της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης επε­νέ­βη­σαν εκ νέου στην Ελ­λά­δα για διε­θνείς λό­γους: Προ­κει­μέ­νου να εμπο­δί­σουν την επι­τυ­χία μιας προ­σπά­θειας ρήξης με τη λι­τό­τη­τα και να απο­τρέ­ψουν τη με­τά­δο­σή της σε άλλες χώρες της Ευ­ρώ­πης, ξε­κι­νώ­ντας από την Ισπα­νία και την Πορ­το­γα­λία. Προ­κει­μέ­νου να εμπο­δί­σουν την αμ­φι­σβή­τη­ση της ευ­ρω­παϊ­κής ολο­κλή­ρω­σης υπό την κυ­ριαρ­χία του με­γά­λου κε­φα­λαί­ου και των κυ­ρί­αρ­χων ευ­ρω­παϊ­κών δυ­νά­με­ων. Οι ευ­ρω­παϊ­κοί θε­σμοί και το ΔΝΤ οδή­γη­σαν στην απο­τυ­χία μια προ­σπά­θεια που θα μπο­ρού­σε να αλ­λά­ξει την πο­ρεία της Ιστο­ρί­ας.

Ας συ­νε­χί­σου­με όμως να ακο­λου­θού­με την πε­ρι­γρα­φή που έκανε ο Κων­στα­ντί­νος Τσου­κα­λάς, γιατί μας δίνει τα κλει­διά για να κα­τα­νο­ή­σου­με τις συν­θή­κες μέσα στις οποί­ες γεν­νή­θη­κε το πρώτο ανε­ξάρ­τη­το ελ­λη­νι­κό κρά­τος πριν από δύο αιώ­νες.

«Ο ιστο­ρι­κός και πο­λι­τι­σμι­κός χα­ρα­κτή­ρας του ελ­λη­νι­κού έθνους δεν μπο­ρεί να προσ­διο­ρι­στεί με ευ­κο­λία: είναι βαλ­κα­νι­κό, αλλά δεν είναι σλά­βι­κο, ανή­κει στην εγγύς ανα­το­λή, αλλά δεν είναι μου­σουλ­μα­νι­κό, είναι ευ­ρω­παϊ­κό, αλλά δεν είναι δυ­τι­κό. Θα μπο­ρού­σα­με ίσως να δεί­ξου­με κά­ποια συ­νέ­χεια από την κλασ­σι­κή εποχή στη Βυ­ζα­ντι­νή Αυ­το­κρα­το­ρία και στη σύγ­χρο­νη Ελ­λά­δα, μια κά­ποια συ­νέ­χεια της φυλής και της κουλ­τού­ρας. Δεν είναι κα­θό­λου βέ­βαιο. Αυτό που είναι βέ­βαιο είναι ότι η κοι­νω­νι­κή και οι­κο­νο­μι­κή δομή της σύγ­χρο­νης Ελ­λά­δας έλκει την κα­τα­γω­γή της στη μακρά οθω­μα­νι­κή κυ­ριαρ­χία…).

Με την αυ­στη­ρή αντί­λη­ψή της για τους κοι­νω­νι­κούς δια­χω­ρι­σμούς, η στρα­το­κρα­τι­κή οθω­μα­νι­κή ιδε­ο­λο­γία(16) πε­ρι­φρο­νού­σε τις κερ­δο­σκο­πι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες. Αυτή η πε­ρι­φρό­νη­ση επέ­τρε­ψε στους Έλ­λη­νες, και σε μι­κρό­τε­ρο βαθμό σε άλλες μειο­νο­τι­κές ομά­δες όπως οι Εβραί­οι και οι Αρ­μέ­νιοι, να απο­κτή­σουν πρα­κτι­κά το μο­νο­πώ­λιο της επι­χει­ρη­μα­τι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας. Η ελ­λη­νι­κή κοι­νό­τη­τα της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης, που την απο­τε­λού­σαν υπο­λείμ­μα­τα της βυ­ζα­ντι­νής αρι­στο­κρα­τί­ας και νε­ο­σύ­στα­τες ομά­δες τρα­πε­ζι­τών και με­γα­λε­μπό­ρων που ήταν γνω­στοί ως Φα­να­ριώ­τες, βρέ­θη­κε γρή­γο­ρα να ελέγ­χει τις πε­ρισ­σό­τε­ρες οι­κο­νο­μι­κές δο­σο­λη­ψί­ες. Ωστό­σο, ο ρόλος των Φα­να­ριω­τών δεν πε­ριο­ρι­ζό­ταν μόνο στο οι­κο­νο­μι­κό πεδίο. Κλή­θη­καν συχνά να παί­ξουν ση­μα­ντι­κό πο­λι­τι­κό και διοι­κη­τι­κό ρόλο στο οθω­μα­νι­κό σύ­στη­μα. (…)

Οι Έλ­λη­νες κυ­ριάρ­χη­σαν επί­σης στις εμπο­ρι­κές και ναυ­τι­λια­κές δρα­στη­ριό­τη­τες που ανα­πτύ­χθη­καν γρή­γο­ρα στο δεύ­τε­ρο μισό του XVIII αιώνα και έφε­ραν ένα νέο πνεύ­μα στη λη­θαρ­γι­κή ζωή των Βαλ­κα­νί­ων. Αυτή η νε­ο­σύ­στα­τη ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξη, η οποία ιδίως μετά το 1789 ει­σή­γα­γε στα Βαλ­κά­νια τις νέες και επα­να­στα­τι­κές ιδέες που έβρα­ζαν στην Ευ­ρώ­πη, απέ­κτη­σε στα­δια­κά ασύ­γκρι­τη ανα­γνώ­ρι­ση τόσο ανά­με­σα στους Έλ­λη­νες όσο και ανά­με­σα στους Σλά­βους. Η ιδέα ενός κι­νή­μα­τος ανε­ξαρ­τη­σί­ας με σκοπό τη δη­μιουρ­γία μιας παν­βαλ­κα­νι­κής ομο­σπον­δί­ας κέρ­δι­ζε έδα­φος, ιδιαί­τε­ρα με την υπο­δαύ­λι­ση της Ρω­σί­ας, ενώ η γε­νι­κή πα­ρακ­μή της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας ξυ­πνού­σε βίαια σε όλα τα κοι­νω­νι­κά στρώ­μα­τα της βαλ­κα­νι­κής χερ­σο­νή­σου την ελ­πί­δα ότι η ανε­ξαρ­τη­σία ήταν κοντά.

Η κο­ρύ­φω­ση αυτής της δια­δι­κα­σί­ας ήταν η ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση του 1821. Όμως, αν και οι Έλ­λη­νες είχαν ση­μα­ντι­κές επι­τυ­χί­ες τα πρώτα χρό­νια του αγώνα, ο τουρ­κο­αι­γυ­πτια­κός στρα­τός, αφού ανα­διορ­γα­νώ­θη­κε, κα­τά­φε­ρε στη συ­νέ­χεια να νι­κή­σει σε απο­φα­σι­στι­κές μάχες, που ακύ­ρω­σαν στην πο­λι­τι­κή σκα­κιέ­ρα το πλε­ο­νέ­κτη­μα των Ελ­λή­νων. Το 1827, η επα­νά­στα­ση –που είχε αγ­γί­ξει μόνο τα νησιά του Αι­γαί­ου, την Πε­λο­πόν­νη­σο και το νότιο τμήμα της χερ­σο­νή­σου (Στε­ρεά)– βρι­σκό­ταν σε αδιέ­ξο­δο.

Τότε ήταν που επε­νέ­βη­σαν με απο­φα­σι­στι­κό τρόπο οι ξένες δυ­νά­μεις. (…) Αυτή τη φορά, οι λαϊ­κές πιέ­σεις ήταν στην κα­τεύ­θυν­ση των δι­πλω­μα­τι­κών συμ­φε­ρό­ντων, και οι με­γά­λες δυ­νά­μεις απο­φά­σι­σαν να πά­ρουν τον έλεγ­χο της κα­τά­στα­σης. Η Ρωσία, η Γαλ­λία και η Με­γά­λη Βρε­τά­νια κα­τέ­στρε­ψαν τον τουρ­κο-αι­γυ­πτια­κό στόλο στο Να­βα­ρί­νο (1827) και έδω­σαν στην Ελ­λά­δα την ανε­ξαρ­τη­σία της.

Για να εκτι­μή­σου­με σωστά τον ρόλο που έπαι­ξαν στη συ­νέ­χεια οι με­γά­λες δυ­νά­μεις, μπο­ρού­με να εξε­τά­σου­με εν τάχει την πο­λι­τι­κή που ακο­λου­θού­σαν. Η Ρωσία είχε θε­με­λιώ­σει τη δική της στην επι­θυ­μία της να δει να δη­μιουρ­γεί­ται υπό την προ­στα­σία της ένα με­γά­λο ελ­λη­νο­σλα­βι­κό κρά­τος, που θα της χρη­σί­μευε ως οχυρό στη Με­σό­γειο μετά την κα­τάρ­ρευ­ση της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ο πλη­θυ­σμός των Βαλ­κα­νί­ων ήταν στην πλειο­ψη­φία του σλα­βι­κός και, θρη­σκευ­τι­κά, 90% ορ­θό­δο­ξος. Τα δύο αυτά δε­δο­μέ­να απο­τε­λού­σαν, στο επί­πε­δο της προ­πα­γάν­δας, τα με­γα­λύ­τε­ρα όπλα της Ρω­σί­ας. Η βρε­τα­νι­κή πο­λι­τι­κή προ­σα­να­το­λι­ζό­ταν αντι­θέ­τως στη συ­ντή­ρη­ση της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, ως αντί­βα­ρο στον ρω­σι­κό επε­κτα­τι­σμό. Ωστό­σο, στον βαθμό που η ανά­πτυ­ξη φυ­γό­κε­ντρων δυ­νά­με­ων στην Αυ­το­κρα­το­ρία οδη­γού­σε μα­κρο­πρό­θε­σμα στην ανα­πό­φευ­κτη απο­σύν­θε­σή της, η Με­γά­λη Βρε­τα­νία στή­ρι­ζε τη δη­μιουρ­γία ενός ανε­ξάρ­τη­του ελ­λη­νι­κού κρά­τους, που θα ήταν όμως σε οι­κο­νο­μι­κή και πο­λι­τι­κή εξάρ­τη­ση από τη Με­γά­λη Βρε­τα­νία και θα βρι­σκό­ταν συ­νε­πώς σε ανοι­χτή αντι­πα­ρά­θε­ση με τις υπό­λοι­πες βαλ­κα­νι­κές εθνό­τη­τες. Το πρω­τό­κολ­λο του Λον­δί­νου (1830), με το οποίο ανα­γνω­ρί­στη­κε τε­λι­κά η ανε­ξαρ­τη­σία της Ελ­λά­δας, ήταν ένας θρί­αμ­βος της βρε­τα­νι­κής δι­πλω­μα­τί­ας. Η εγκα­θί­δρυ­ση μιας από­λυ­της μο­ναρ­χί­ας απο­σκο­πού­σε στην αντι­κα­τά­στα­ση του πρώ­του κυ­βερ­νή­τη της Ελ­λά­δας, του Ιω­άν­νη Κα­πο­δί­στρια,(17) που είχε υπάρ­ξει υπουρ­γός του Τσά­ρου και φυ­σι­κά έκλι­νε να συμ­με­ρί­ζε­ται τις ρω­σι­κές από­ψεις. Και καθώς τα σύ­νο­ρα όρι­ζαν έναν πολύ πε­ριο­ρι­σμέ­νο χώρο, ο πλη­θυ­σμός του οποί­ου ήταν σχε­τι­κά ομοιο­γε­νής, το νέο ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος εξαρ­τιό­ταν στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα από­λυ­τα από την ξένη οι­κο­νο­μι­κή και δι­πλω­μα­τι­κή βο­ή­θεια (δη­λα­δή από τη Με­γά­λη Βρε­τα­νία) κι αυτό θα προ­κα­λού­σε αντα­γω­νι­σμούς με­τα­ξύ Ελ­λή­νων και Σλά­βων. Έτσι, για πε­ρισ­σό­τε­ρο από έναν αιώνα, τα Βαλ­κά­νια έμελε να γί­νουν το πιο ανή­συ­χο μέρος της Ευ­ρώ­πης και το θέ­α­τρο διαρ­κών αντα­γω­νι­σμών με­τα­ξύ εξω­τε­ρι­κών δυ­νά­με­ων. Η ιδέα μιας συ­νο­μο­σπον­δί­ας που να ενώ­νει τους χρι­στια­νι­κούς πλη­θυ­σμούς των ευ­ρω­παϊ­κών επαρ­χιών της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, πλη­θυ­σμούς που, τη­ρου­μέ­νων των ανα­λο­γιών, ζού­σαν σε συν­θή­κες καλής συ­νεν­νό­η­σης για τέσ­σε­ρις αιώ­νες, εγκα­τα­λεί­φθη­κε. Η Με­γά­λη Βρε­τα­νία, η Ρωσία, η Γαλ­λία, η Αυ­στρία, και αρ­γό­τε­ρα η Γερ­μα­νία, αντα­γω­νί­ζο­νταν για το μέλ­λον αυτών των επαρ­χιών. Οι πλη­θυ­σμοί τους πλή­ρω­σαν και πλη­ρώ­νουν ακόμη το τί­μη­μα».



Βι­βλιο­γρα­φία για το πρώτο μέρος :
Μπε­λο­γιάν­νης Νίκος, Το ξένο κε­φά­λαιο στην Ελ­λά­δα, http://​iskra.​gr/​index.​php?​option=com_​content&​vie​w=art​icle&​id=1010 :-1833-&catid=55:an-oikonomia&Itemid=283
Επι­τρο­πή Αλή­θειας Δη­μο­σί­ου Χρέ­ους, Προ­κα­ταρ­κτι­κό Πό­ρι­σμα της Επι­τρο­πής Αλή­θειας Δη­μο­σί­ου Χρέ­ους, Αθήνα 2015 http://​gre​ekde​bttr​uthc​ommi​ssio​n.​org/​assets/​porisma1.​pdf
JUGLAR Clément. 1862. Des crises commerciales et de leur retour périodique en France, en Angleterre et aux Etats-Unis, Paris 1862 http://​gallica.​bnf.​fr/​ark :/12148/bpt6k1060720
KATSIMARDOS Takis « Το παλιό μνη­μό­νιο στην Ελ­λά­δα του 1843 », δη­μο­σιευ­μέ­νο στις 18/09/2010, στην κα­θη­με­ρι­νή οι­κο­νο­μι­κή εφη­με­ρί­δα « Ημε­ρι­σία»
Mandel, Ernest.1972. Le Troisième âge du Capitalisme, La Passion, Paris, 1997, 500 p.
Mandel, Ernest. 1978. Τα μακρά κύ­μα­τα της κα­πι­τα­λι­στι­κής εξέ­λι­ξης, Ερ­γα­τι­κή Πάλη, Αθήνα 2003
Marichal, Carlos. 1989. A century of debt crises en Latin America, Princeton, University Press, Princeton, 283p.
Marx–Engels, La Crise, col. 10/18, Union générale d’éditions, 1978, 444 p
Reinhardt Carmen et Rogoff Kenneth, Cette fois, c’est différent. Huit siècles de folie financière, Paris, Pearson, 2010.
Reinhardt Carmen M., and M. BELEN Sbrancia. 2015 “The Liquidation of Government Debt.” Economic Policy30, no. 82 : 291-333
Reinhardt Carmen and TREBESCH Christoph. 2015. The pitfalls of external dependance : Greece, 1829-2015
Sack, Alexander Nahum. 1927. Les Effets des Transformations des Etats sur leurs Dettes Publiques et Autres Obligations financières, Recueil Sirey, Paris.
Τσου­κα­λάς Κων­στα­ντί­νος. 1970. Η Ελ­λη­νι­κή τρα­γω­δία από την απε­λευ­θέ­ρω­ση στους συ­νταγ­μα­τάρ­χες, Λι­βά­νης, μτφρ. Κ. Ιορ­δα­νί­δη, Αθήνα 1981

Ευ­χα­ρι­στί­ες :

Ο συγ­γρα­φέ­ας ευ­χα­ρι­στεί για την ανά­γνω­ση και τις προ­τά­σεις τους : Τάσο Ανα­στα­σιά­δη, Θάνος Κο­νταρ­γύ­ρη, Olivier Delorme, Romaric Godin, Jean-Marie Harribey, Δάφνη Κιού­ση, Yvette Krolikowski, Christian Louedec, Damien Millet, Γιώρ­γο Μη­τρα­λιά, Αντώ­νη Ντα­βα­νέλ­λο, Νίκο Πα­ντε­λά­κη, Claude Quémar, Γιάν­νη Θα­νασ­σέ­κο, Δή­μη­τρα Τσάμη, Ελένη Τσέ­κε­ρη, Αλέκο Ζαννά.

Ο συγ­γρα­φέ­ας έχει την απο­κλει­στι­κή ευ­θύ­νη για τα πι­θα­νά λάθη που συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­νται σε αυτό το έργο.



Ση­μειώ­σεις

|1| Βλέπε τη δου­λειά των Juglar, Marx, Kondratieff, Kindleberger, Mandel…

|2| Μια απο­φα­σι­στι­κή μάχη κερ­δή­θη­κε από τους επα­να­στά­τες στο Ayacucho του Pérou στις 9 Δε­κεμ­βρί­ου 1824, αλλά η σύ­γκρου­ση δεν τερ­μα­τί­στη­κε. Θα πρέ­πει να ση­μειω­θεί ότι μόνο μέρος του ποσού των 20 εκα­τομ­μυ­ρί­ων λιρών με­τα­φέρ­θη­κε πράγ­μα­τι στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή.

|3| Αυτό ακρι­βώς συ­νέ­βη με τα δύο δά­νεια του 1824 και του 1825. Οι τί­τλοι πω­λή­θη­καν από την αρχή στο 60 % της ονο­μα­στι­κής τους αξίας. Βλ. Carmen M. Reinhart & Christoph Trebesch : The pitfalls of external dependance : Greece, 1829-2015, σ. 24. Η πώ­λη­ση τί­τλων κάτω από την ονο­μα­στι­κή τους αξία κατά την αρ­χι­κή τους έκ­δο­ση προ­κει­μέ­νου να προ­σελ­κυ­στούν αγο­ρα­στές πα­ρα­μέ­νει και σή­με­ρα συ­νη­θι­σμέ­νη πρα­κτι­κή, αν και η υπο­τί­μη­ση που επι­τρέ­πε­ται είναι σαφώς μι­κρό­τε­ρη σε σχέση με τον 19ο αιώνα.

|4| Ο Ernest Mandel προ­τεί­νει την ακό­λου­θη πε­ριο­δο­λό­γη­ση για τα μακρά κύμ­μα­τα από τα τέλη του 18ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου : 1793-1825 (πε­ρί­ο­δος ισχυ­ρής ανά­πτυ­ξης που τε­λειώ­νει με τη με­γά­λη κρίση που ξεσπά το 1825), πε­ρί­ο­δος αργής ανά­πτυ­ξης από το 1826 ως το 1847 (με με­γά­λη κρίση το 1846-47), πε­ρί­ο­δος ισχυ­τής ανά­πτυ­ξης από το 1848 ως το 1873 με με­γά­λη κρίση το 1873, αργή ανά­πτυ­ξη από το 1874 ως το 1893 με σο­βα­ρή τρα­πε­ζι­κή κρίση το 1890-1893, ισχυ­ρής ανά­πτυ­ξη από το 1894 ως το 1913… Βλ. E. Mandel, Le Troisième âge du Capitalisme, 1972. Οι φά­σεις με­γά­λης επέ­κτα­σης και οι φά­σεις αργής επέ­κτα­σης υπο­διαι­ρού­νται και οι ίδιες σε πιο σύ­ντο­μους κύ­κλους 7 έως 10 ετών που κα­τα­λή­γουν κι αυτές σε κρί­σεις.

|5| Για τις πιο σύν­θε­τες και τε­τα­μέ­νες σχέ­σεις ανά­με­σα στο Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο και τη Ρωσία βλέπε το πλαί­σιο « Κά­ποια κομ­βι­κά ση­μεία για να κα­τα­νο­ή­σου­με το ιστο­ρι­κό πλαί­σιο της γέν­νη­σης του ανε­ξάρ­τη­του ελ­λη­νι­κού κρά­τος τον 19οαιώνα. ». Βλέπε επί­σης Olivier Delorme, La Grèce et les Balkans, du Ve siècle à nos jours, Gallimard, Paris, 2013.

|6| Λίγο πολύ αυτό συ­νέ­βη και το 2010-2012 όταν 13 χώρες της ευ­ρω­ζώ­νης μπή­καν εγ­γυ­ή­τριες στο δά­νειο που πα­ρα­χω­ρή­θη­κε από το Ευ­ρω­παϊ­κό Τα­μείο Χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής Στα­θε­ρό­τη­τας. Σε πε­ρί­πτω­ση κή­ρυ­ξης χρε­ω­κο­πί­ας από την Ελ­λά­δα, οι χώρες αυτές εγ­γυού­νται την απο­πλη­ρω­μή των τί­τλων που βρί­σκο­νται στα χέρια ιδιω­τι­κών τρα­πε­ζών. Βλ. Επι­τρο­πή Αλή­θειας Δη­μο­σί­ου Χρέ­ους, Προ­κα­ταρ­κτι­κό Πό­ρι­σμα της Επι­τρο­πής Αλή­θειας Δη­μο­σί­ου Χρέ­ους, Αθήνα 2015 http://​gre​ekde​bttr​uthc​ommi​ssio​n.​org/​assets/​porisma1.​pdf κε­φά­λαια 3 και 4

|7| Μέχρι να φτά­σει ο Όθω­νας την ηλι­κία των 20 ετών, δη­λα­δή μέχρι το 1835, στή­νε­ται ένα Συμ­βού­λιο Αντι­βα­σι­λεί­ας, που το απο­τε­λού­σαν δύο Βαυα­ροί αρι­στο­κρά­τες και ένας Βαυα­ρός στρα­τη­γός. Όταν έφτα­σε ο Όθω­νας, εγκα­τα­στά­θη­κε στο Ναύ­πλιο, πόλη 6000 κα­τοί­κων, πριν απο­φα­σί­σει, με τη σύμ­φω­νη γνώμη του Συμ­βου­λί­ου, ότι πρω­τεύ­ου­σα θα γίνει η Αθήνα, που την εποχή εκεί­νη είχε 5000 κα­τοί­κους. Βλ. https://​goo.​gl/​U6M3wX

|8| Βλ. Μπε­λο­γιάν­νης Νίκος, Το ξένο κε­φά­λαιο στην Ελ­λά­δα, http://​iskra.​gr/​index.​php?​option=com_​content&​vie​w=art​icle&​id=1010 :-1833-&catid=55:an-oikonomia&Itemid=283

|9| Στις 31 Δε­κεμ­βρί­ου του 1843, η Ελ­λά­δα είχε ολο­κλη­ρώ­σει την πλη­ρω­μή 33 εκα­τομ­μυ­ρί­ων δραχ­μών για τους τό­κους και την απο­πλη­ρω­μή του κε­φα­λαί­ου. Αλλά έμενε να πλη­ρώ­σει στις τρεις δυ­νά­μεις της Τρόι­κα, εγ­γυ­ή­τριες του δα­νεί­ου του 1833, το ποσό των 66 εκα­τομ­μυ­ρί­ων δραχ­μών, δη­λα­δή πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρα από αυτά που η Ελ­λά­δα έλαβε πράγ­μα­τι το 1833. Πλη­ρο­φο­ρί­ες από τη Δή­μη­τρα Τσάμη.

|10| Σε αυτό το ιστο­ρι­κό γε­γο­νός οφεί­λει το όνομα της η πλα­τεία Συ­ντάγ­μα­τος, μπρο­στά από το κοι­νο­βού­λιο.

|11| Με βάση το Τάκης Κα­τσι­μάρ­δος, « Το παλιό μνη­μό­νιο στην Ελ­λά­δα του 1843 »,δη­μο­σιευ­μέ­νο στις 18/09/2010, στην κα­θη­με­ρι­νή οι­κο­νο­μι­κή εφη­με­ρί­δα «Ημε­ρη­σία », που δεν υπάρ­χει πια. Ηλ.εκδ. : http://​www.​neapnyka.​gr/​archives/​%CF%84%CE%BF-​%CF%80%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CF%8C-​%CE%BC%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%BF-​%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-​%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1-​%CF%84%CE%BF%CF%85-​1843

|12| Βλ. Carmen M. Reinhart και Christoph Trebesch : The pitfalls of external dependance : Greece, 1829-2015, σ. 24.

|13| Με βάση το Reinhart et Trebesch, 2015. The pitfalls of external dependance : Greece, 1829-2015, σ. 23, Appendix B

|14| Στη διάρ­κεια του 19ου και του 20ου αι., ακυ­ρώ­θη­καν κατ’ επα­νά­λη­ψη δά­νεια που θε­ω­ρή­θη­καν απε­χθή. Ο νο­μι­κός Alexander Sack, που απο­τε­λεί ανα­φο­ρά σε ό,τι αφορά τη θε­ω­ρία του απε­χθούς χρέ­ους, συ­νό­ψι­σε μια σειρά συ­γκε­κρι­μέ­νων πε­ρι­πτώ­σε­ων σε μια συλ­λο­γή που εκ­δό­θη­κε στο Πα­ρί­σι το 1927. Βλ., Sack, Alexander Nahum. 1927. Les Effets des Transformations des États sur leurs Dettes Publiques et Autres Obligations financières, Recueil Sirey, Paris. http://​www.​worldcat.​org/​title/​effets-​des-​tra​nsfo​rmat​ions-​des-​etats-​sur-​leurs-​dettes-​publiques-​et-​autres-​obligations-​financieres-​traite-​juridique-​et-​financier/​oclc/​18085050/​editions?​referer=di&​edi​tion​sVie​w=tru​e

|15| Όλα τα απο­σπά­σμα­τα είναι από το πρώτο κε­φά­λαιο του πρώ­του βι­βλί­ου του Κων­στα­ντί­νου Τσου­κα­λά, La Grèce de l’indépendance aux colonels, Editions F. Maspéro, Paris, 1970= Τσου­κα­λάς Κων­στα­ντί­νος. 1970. Η Ελ­λη­νι­κή τρα­γω­δία από την απε­λευ­θέ­ρω­ση στους συ­νταγ­μα­τάρ­χες, Λι­βά­νης, μτφρ. Κ. Ιορ­δα­νί­δη, Αθήνα 1981

|17| Βλέπε τη βιο­γρα­φία του Ιω­άν­νη Κα­πο­δί­στρια: https://​goo.​gl/​xwxmsL