Συντάκτρια: Μαρία Χριστιανού[1][1]Η «Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.» (95% καναδική Eldorado Gold S.A. και 5% ΑΚΤΩΡ) σχεδιάζει, και έχει αρχίσει να υλοποιεί, ένα τεραστίων διαστάσεων μεταλλευτικό έργο στη Χαλκιδική. Οι εξορυκτικές και μεταλλουργικές δραστηριότητες χωροθετούνται σε δασική έκταση 264.000 στρεμμάτων. Ακαδημαϊκά ιδρύματα, επιστημονικοί φορείς, σύλλογοι και κινήματα πολιτών τεκμηριώνουν τους κινδύνους και αντιδρούν στην «επένδυση», που όπως φαίνεται αποφέρει κέρδη μόνο για την εταιρεία.
Πολιτική διάσταση
Τον Δεκέμβρη του 2003, το ενεργητικό των Μεταλλείων Κασσάνδρας της TVX HELLAS A.E., μεταβιβάζεται στο Ελληνικό Δημόσιο έναντι 11 εκ. ευρώ και την ίδια μέρα πωλείται στην ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ Α.Ε με το ίδιο αντίτιμο [19]. Η σύμβαση παραχώρησης απαλλάσσει την εταιρεία από οποιοδήποτε φόρο μεταβίβασης ή άλλο φόρο και την αμνηστεύει προκαταβολικά για οποιεσδήποτε οικονομικές υποχρεώσεις από τη λειτουργία των μεταλλείων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφασίζει ότι οι όροι της σύμβασης συνιστούν κρατική ενίσχυση υπέρ της εταιρείας ύψους 15.3 εκ. ευρώ [20] και το Ελληνικό Δημόσιο, προσφεύγει άμεσα [21] ζητώντας την ακύρωση της απόφασης. Η εκδίκαση της προσφυγής εκκρεμεί μέχρι σήμερα. Το Μάρτη του 2012 παραχωρείται κατά χρήση και κατά κυριότητα δημόσιο δάσος, συνολικής έκτασης 4.100 στρεμμάτων, στην εταιρεία για την υλοποίηση των μεταλλευτικών της έργων. Ουσιαστικά πρόκειται για μεταφορά κοινωνικού πλεονάσματος από το Δημόσιο προς την επιχείρηση [14].
Συνοπτική περιγραφή του έργου
Το «επενδυτικό» σχέδιο της ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ Α.Ε περιλαμβάνει το υφιστάμενο μεταλλείο στις «Μαύρες Πέτρες», δημιουργία μεταλλείου επιφανειακής και υπόγειας εξόρυξης στις «Σκουριές», υπόγειο μεταλλείο στην «Ολυμπιάδα», στοά μεταφοράς μεταλλεύματος (Ολυμπιάδα – Μαντέμ Λάκκο), μεταλλουργία Χαλκού-Χρυσού, εργοστάσιο παραγωγής θειικού οξέως (1000 t/d), τέσσερα τέλματα αποβλήτων, βιομηχανικό λιμάνι, δεξαμενές αποθήκευσης και 14 περιοχές δυνητικής εξόρυξης [18].
Συνοπτικά οι φάσεις των έργων [18]:
Αποψίλωση δασικής βλάστησης έκτασης μεγαλύτερης των 2.500 στρεμμάτων
Κρατήρα επιφανειακής εξόρυξης (open pit), με αρχικά εκτιμώμενη διάμετρο 705 m και βάθος 220 m
Φράγματα, κτηριακές και βοηθητικές εγκαταστάσεις
Όρυξη εννέα γεωτρήσεων αποστράγγισης περιμετρικά του κρατήρα στις Σκουριές σε βάθος μέχρι και 750 m (140 m κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας)
Επιφανειακή εξόρυξη μεταλλεύματος 24.000 τόνων ημερησίως, με εκσκαφή και ανατίναξη (ημερησία χρήση 6 τόνων εκρηκτικών)
Μεταφορά – πρόθραυση – απόθεση μεταλλεύματος σε στεγασμένη πλατεία αποθηκευτικής ικανότητας 80.000 τόνων
Λειοτρίβηση – χημική επεξεργασία (εμπλουτισμός).
Μεταφορά α) του τελικού προϊόντος, που αποτελεί μόλις το 1,97 % του μεταλλεύματος, στο εργοστάσιο μεταλλουργίας και β) των αποβλήτων εμπλουτισμού, που αποτελούν το 98,03% του μεταλλεύματος, στα φράγματα / τέλματα.
Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων
Σύμφωνα με ανεξάρτητους επιστημονικούς φορείς, η κατατεθείσα από την εταιρεία Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων παρουσιάζει σωρεία προβλημάτων. Καταγγέλλουν ελλείψεις στην τεκμηρίωση [1, 5, 7], ελλιπή επιστημονικά δεδομένα και προβληματικές μεθοδολογίες [1, 5, 7, 14, 16, 17] , παρεκκλίσεις από τις διαδικασίες που προβλέπει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή [1] και παρερμηνεία θεσμοθετημένων ορίων ρύπων [5].
Για παράδειγμα, η μέθοδος ακαριαίας τήξης (flash smelting) που προτείνεται α) δεν έχει εφαρμοστεί ποτέ σε βιομηχανική κλίμακα για παραγωγή καθαρού χρυσού [16, 17] και β) δε δίνει καθαρό χρυσό αλλά μίγματα με χαλκό, μόλυβδο και σίδηρο για τα οποία δεν αναφέρεται μέθοδος διαχωρισμού [3, 10], όπου πιθανότατα θα εφαρμοστεί τελικά η μέθοδος της κυάνωσης [18]. Επίσης τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της επιφανειακής εκμετάλλευσης (βάθος, διάμετρος open pit) εξαρτώνται αποκλειστικά από την τιμή του χρυσού. Με αναθεώρηση των τιμών, η αναμενόμενη έκταση επιφανειακής επέμβασης πολλαπλασιάζεται οπότε ανατρέπεται όλος ο σχεδιασμός της ΜΠΕ περί γεωμετρίας της επέμβασης και χημείας όλων των αποθέσεων [17]
Τον Ιούλιο του 2011 το Ελληνικό Δημόσιο προβαίνει στην έγκριση των Περιβαλλοντικών Όρων [22], μετά από μια σκανδαλωδώς προσχηματική δημόσια διαβούλευση [1].
Οικονομική διάσταση
Έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στον κόσμο[25] παρατηρεί ότι χώρες οι οποίες εξάγουν πρώτες ύλες, όπως μεταλλεύματα, αναπτύσσονται με χαμηλότερους ρυθμούς και αποκλίνουν από τις ανεπτυγμένες οικονομίες.
Θεωρητικά όμως η μεταλλευτική δραστηριότητα μπορεί να είναι αειφορική – εφόσον δεν αλλάζει το χαρακτήρα της περιοχής [3,12] – και αναπτυξιακή αν γίνεται συνολικά προς το συμφέρον της κοινωνίας. Αυτό συνεπάγεται εξασφάλιση του δημοσίου συμφέροντος, ύπαρξη αξιόπιστων ελεγκτικών μηχανισμών και υπερίσχυση διαχρονικά του οφέλους επί των αρνητικών επιπτώσεων. Τίποτα απ’ αυτά δε διασφαλίζεται από το «επενδυτικό» σχέδιο της εταιρείας [3, 8]. Αντίθετα εκτιμάται ότι πρόκειται για οριστικό και αμετάκλητο αφανισμό σημαντικού φυσικού κεφαλαίου σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο [11] και για βίαιη αλλαγή του αναπτυξιακού προτύπου της περιοχής [1]. Οι θετικές οικονομικές εξωτερικότητες είναι ανύπαρκτες ενώ οι αρνητικές θα έχουν επίδραση στις υπόλοιπες παραγωγικές δραστηριότητες αρκετά χρόνια μετά το τέλος της λειτουργίας του μεταλλείου [14].
Η ΜΠΕ στοχεύοντας στην εκτίμηση της κοινωνικής ωφέλειας από τη λειτουργία της εταιρίας χρησιμοποιεί τη μεθοδολογία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής[26] που όμως αναπτύχθηκε για δημόσιες επενδύσεις στις οποίες σημαντικό μέρος των οικονομικών επιδράσεων δεν υπόκεινται στην αγορά και συνεπώς δεν μπορούν να αποτιμηθούν σε τιμές αγοράς. Αυτό δεν ισχύει για τη συγκεκριμένη ιδιωτική επένδυση και παραμένει ερωτηματικό γιατί υπολογίστηκε η επίδραση στην κοινωνική ωφέλεια με σκιώδεις τιμές και όχι μέσω αγοραίων τιμών[14].
Στον αντίποδα του επιχειρήματος της δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας βρίσκονται οι ανταγωνιστικές, με τη μεταλλευτική, οικονομικές δραστηριότητες.
Τουρισμός: Η συμμετοχή του στο ΑΕΠ της Β.Α. Χαλκιδικής εκτιμάται στο 15-20% [4]. Η μεταλλευτική δραστηριότητα θα φέρει ανεπανόρθωτο πλήγμα στην τουριστική φυσιογνωμία της περιοχής, θα υποβαθμίσει την ποιότητα ζωής κατοίκων και επισκεπτών και δε θα αναπληρώσει τα σταθερά πολλαπλασιαστικά οφέλη της υφιστάμενης και μέλλουσας ήπιας τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής [4]
Αγροτικός τομέας: H Χαλκιδική παρουσιάζει σημαντική δραστηριότητα στον αγροτικό τομέα. Υπάρχουν 108.900 στρέμματα καλλιεργούμενων εκτάσεων και 276.000 στρέμματα βοσκότοποι [2], 814 μελισσοκόμοι και 152.385 κυψέλες (9,7% του συνόλου της χώρας) [2], βιοκαλλιέργειες, αλιευτική δραστηριότητα και υδατοκαλλιέργειες. Σημαντικά συνεισφέρουν στην οικονομία της περιοχής και η υλοτομία ξύλων, οι δασικοί καρποί, τα θηράματα και τα αρωματικά φυτά και βότανα [11]. Όλες αυτές οι δραστηριότητες κινδυνεύουν από την αποψίλωση του δάσους του Κακκάβου, την αποξήρανση του υδροφορέα, τη σκόνη η οποία παρεμποδίζει τις ζωτικές λειτουργίες των φυτών, τις όξινες απορροές, βιοσυσσώρευση βαρέων μετάλλων στην τροφική αλυσίδα [2, 13].
Το σκέλος της κοινωνικής ευημερίας στην περίπτωση των μεταλλείων χρυσού είναι πρακτικά μηδενικό [14]. Σύμφωνα με το Μεταλλευτικό Κώδικα, χαρακτηρισμένη μεταλλευτική περιοχή συνεπάγεται απαγόρευση οποιασδήποτε οικονομικής δραστηριότητας που παρεμποδίζει τη μεταλλεία, αναγκαστικές απαλλοτριώσεις ιδιωτικών εκτάσεων, πλήρη κατοχή του μεταλλευτικού περιεχομένου από την εταιρεία και μηδενικά κέρδη για το Δημόσιο [10, 16], ενώ παύει να ισχύει κάθε καθεστώς προστασίας για περιοχές χαρακτηρισμένες ως προστατευόμενες από εθνικές και διεθνείς συμβάσεις.
Περιβαλλοντικές επιπτώσεις
Υδατικοί πόροι. Το όρος Κάκκαβος υδροδοτεί ολόκληρη την προ του Άθω περιοχή [10, 17], και η σχεδιαζόμενη μεταλλευτική δραστηριότητα θα πλήξει άμεσα και ανεπανόρθωτα τους υδατικούς πόρους της περιοχής. Η ΜΠΕ δεν πληροί κανέναν από τους σκοπούς της οδηγίας πλαίσιο 60/2000/ΕΚ – «Θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης της πολιτικής των υδάτων» η οποία έχει ενσωματωθεί στην ελληνική νομοθεσία με το νόμο 3199/2003 [15]
Η σημερινή απορροή των μεταλλείων ανέρχεται σε 350 m3/h, παροχή που αντιστοιχεί στις ανάγκες 40.000 κατοίκων, ενώ η μελλοντική άντληση μόνο στις Σκουριές εκτιμάται ότι θα ανέρθει στα 480 m3/h και είναι πιθανότατα υποτιμημένη [3]. Η άντληση νερού θα φτάσει στην Ολυμπιάδα μέχρι τη στάθμη -663 m, γεγονός που θα προκαλέσει φαινόμενα υφαλμύρισης του παράκτιου υδροφορέα [3, 15]. Το σχέδιο επαναδιοχέτευσης του αντλούμενου νερού στον υδροφορέα και η επανατοποθέτηση του εξορυσσόμενου υλικού ως λιθογόμωση σε καθεστώς αποστράγγισης [10], θα επιφέρουν μόνιμη ρύπανση των υπογείων υδάτων από διηθήσεις ρύπων [2, 3, 7, 10, 12, 15].
Ατμόσφαιρα: Οι εκτιμήσεις της ΜΠΕ για την ατμοσφαιρική ρύπανση παραβιάζουν τα θεσμοθετημένα όρια για αέριους και σωματιδιακούς ρύπους [3]. Μόνο στις Σκουριές υπολογίζεται εκπομπή αιωρουμένων σωματιδίων που ανέρχεται στους 430 t/y PM10, με υψηλές συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων, ιδιαίτερα αρσενικού [3] ενώ η παραγωγή σκόνης μεταλλεύματος ανέρχεται συνολικά σε 4.324 t/h [18] με μεγάλες συγκεντρώσεις θειούχων ενώσεων βαρέων μετάλλων όπως αντιμονίου, αρσενικού, βαρίου, καδμίου, χρωμίου, χαλκού, σιδήρου, μαγγανίου, νικελίου, μολύβδου, υδραργύρου, ψευδαργύρου, κ.ά. [2]. Η εκπομπή μονοξειδίου του άνθρακα, οξειδίων του αζώτου, πτητικών οργανικών ενώσεων, διοξειδίου του θείου και αιωρούμενων σωματιδίων ΡΜ10 και ΡΜ2,5 , συμποσούνται σε 715 t/y τα πρώτα δύο έτη λειτουργίας και σε πάνω από 950 t/y τα επόμενα [2, 16]. Προβλέπεται ότι οι ατμοσφαιρικοί ρύποι θα μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις [5]
Έδαφος: Το έδαφος θεωρείται μη ανανεώσιμος φυσικός πόρος. Σχεδόν σε όλες τις χώρες που λειτουργούν ή λειτουργούσαν μεταλλεία χρυσού, τα εδάφη που γειτνιάζουν με μεταλλεία ή βρίσκονται ακόμη και σε μεγάλη απόσταση από αυτά, παραμένουν ρυπασμένα με βαρέα μέταλλα αρκετές 10ετίες – ή και 100ετίες – μετά τη διακοπή λειτουργίας των μεταλλείων [13]. Η μείωση του pH του εδάφους λόγω όξινων απορροών και η αυξημένη περιεκτικότητα σε βαρέα μέταλλα καθιστούν το έδαφος ακατάλληλο για οργανισμούς και ως υπόστρωμα ανάπτυξης φυτών [2, 13]. Η μεταλλευτική δραστηριότητα θα επιφέρει ξήρανση του επιφανειακού εδάφους σε ακτίνα χιλιομέτρων από το επιφανειακό όρυγμα [2, 13] και έντονες εδαφικές διαβρώσεις με επακόλουθο την επιδείνωση πλημμυρικών επεισοδίων [13, 15].
Οικοσυστήματα: Η σχεδιαζόμενη επέμβαση χαρακτηρίζεται ως βίαια και θα αλλάξει ανεπανόρθωτα τόσο το τοπίο όσο και τις οικοσυστημικές λειτουργίες [3, 9, 17]. Η περιοχή επέμβασης καλύπτει 264.000 στρέμματα[18] με 90% δασοκάλυψη. Μεγάλο μέρος της ανήκει στο δίκτυο NATURA 2000 και άλλες προστατευόμενες περιοχές, με αρχέγονα δάση και πλούσια χλωρίδα και πανίδα με σπάνια, κινδυνεύοντα και αυστηρά προστατευόμενα από διεθνείς συμβάσεις είδη [2, 3, 11]. Η βιοσυσσώρευση βαρέων μετάλλων σε διάφορα επίπεδα της τροφικής αλυσίδας είναι εξαιρετικά επικίνδυνη για τη λειτουργία των οικοσυστημάτων, τα παραγόμενα αγροτο-κτηνοτροφικά προϊόντα και τελικά για την ανθρώπινη υγεία [2, 3, 12, 13]. Η αποψίλωση του δάσους και η αποστράγγιση του υδροφορέα αποτελεί απειλή και για οικοσυστήματα που βρίσκονται σε ακτίνα πολλών χιλιομέτρων από την περιοχή επέμβασης [16]. Η ρύπανση του θαλάσσιου περιβάλλοντος με μεταλλευτικούς ρύπους καθώς και η κατασκευή και λειτουργία μεγάλης κλίμακας βιομηχανικού λιμένα θα επιβαρύνει ακόμη περισσότερο την ποιότητα των θαλασσίων υδάτων τόσο ως φυσικό ενδιαίτημα θαλασσίων οργανισμών όσο και ως νερών κολύμβησης [3].
Μεταλλευτικά απόβλητα: Τα στερεά απόβλητα εξόρυξης υπερβαίνουν τα 182 εκατομμύρια κυβικά [18]. Η ιλύς σκοροδίτη-γύψου αποτελεί το 70% των στερεών αποβλήτων και είναι επικίνδυνη λόγω υψηλής περιεκτικότητας σε αρσενικό, ενώ αμφισβητείται η σταθερότητα του κρυσταλλικού σκοροδίτη στις συνθήκες συναπόθεσής του με άλλα στερεά απόβλητα [3, 8]. Για την απομάκρυνση του αρσενικού από το βιομηχανικό νερό της μεταλλουργίας και την σταθεροποίησή του υπό μορφή κρυσταλλικού σκοροδίτη για την περιβαλλοντικά ασφαλή απόθεσή του, εφαρμόζεται μια μέθοδος η οποία αναπτύχθηκε από το Εργαστήριο Μεταλλουργίας του ΕΜΠ στο πλαίσιο σχεδιασμού της παρούσας επένδυσης”. Πρόκειται δηλαδή για μια εντελώς νέα μέθοδο που ενώ δεν έχει εφαρμοσθεί ούτε πιλοτικά, θα εφαρμοστεί στη μονάδα του Μαντέμ Λάκκο όπου θα καίγονται την ημέρα 120 τόνοι αρσενικού[1].
Ανθρώπινη υγεία: Η μεταλλευτική δραστηριότητα ενέχει σοβαρότατους κινδύνους τόσο για τους εργαζόμενους όσο και για τους κατοίκους και επισκέπτες της ευρύτερης περιοχής. Εργαζόμενοι σε μεταλλεία χρυσού έχουν μικρότερο προσδόκιμο επιβίωσης, εμφανίζουν συχνότερα καρκίνο της τραχείας και βρόγχων, πνεύμονα, στομάχου και ήπατος, πνευμονική φυματίωση, πυριτίαση, νοσήματα υπεζωκότας, ελονοσία, δάγκειο πυρετό, απώλεια ακοής, αυξημένο επιπολασμό βακτηριακών και ιογενών λοιμώξεων, νοσήματα του αίματος, δέρματος και μυοσκελετικού συστήματος [6]. Η παρουσία βαρέων μετάλλων, έστω και σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις, προκαλεί, αναιμία, υπέρταση, διαταραχές στο παιδικό νευρικό σύστημα, διατάραξη λειτουργίας αναπνευστικού συστήματος, νεφρικές βλάβες, οξείες και χρόνιες δηλητηριάσεις, γαστρεντερίτιδα, νεφρίτιδα, ηπατικές βλάβες, καρκίνος, ηπατίτιδα, ηπατική κίρρωση, ίκτερος [2, 6]
Κοινωνικές επιπτώσεις
Οι επιπτώσεις των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων στις τοπικές κοινωνίες μπορούν να είναι καταστροφικές. Κάποιες από τις σημαντικότερες είναι η διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, η εσωτερική μετανάστευση λόγω απώλειας ή υποβάθμισης οικονομικών δραστηριοτήτων, έντονη ανισότητα εις βάρος των γυναικών που κατά κύριο λόγο πλήττονται από μια δραστηριότητα κατεξοχήν αντρική [23, 24].
Είναι γενικά αποδεκτό ότι οι πολυεθνικές εξορυκτικές εταιρείες, ακολουθούν συγκεκριμένες τακτικές με στόχο την εξασφάλιση της κοινωνικής συναίνεσης (social lisence) [23]. Συγκεκριμένα, επιδιώκουν συμμαχίες με φιλικά προσκείμενες σε αυτές τοπικές αρχές και ομάδες ανθρώπων που δεν εκπροσωπούν κανέναν αλλά χειραγωγούνται εύκολα, δημιουργώντας σταδιακά ρήξη του κοινωνικού ιστού ενώ ταυτόχρονα χρηματοδοτούν αντισταθμιστικά κοινωνικά έργα. Δίνουν στις υποβαλλόμενες αιτήσεις για εργασία ισχύ δημοψηφίσματος και αγοράζουν στρατηγικής σημασίας γη. Παρακολουθούν και τρομοκρατούν πολίτες και ομάδες που αντιδρούν, ενώ παράλληλα προβαίνουν σε αλλεπάλληλες δικαστικές διαμάχες με τους αντιδρώντες ώστε να τους εξαντλήσουν οικονομικά. Καλλιεργούν αίσθηση τετελεσμένων γεγονότων με σκοπό να υποβάλλουν το αίσθημα της απόλυτης αδυναμίας στις τοπικές κοινωνίες. Τέλος, συχνά χρησιμοποιούν ιδιωτική ασφάλεια, παραστρατιωτικές οργανώσεις και κρατικές δυνάμεις καταστολής, εκβιασμούς, τρομοκρατία και βιαιοπραγίες [23]. Αναγνωρίζουμε τις τακτικές αυτές στη στρατηγική της Ελληνικός Χρυσός Α.Ε. στη Β.Α. Χαλκιδική.
Αναφορές
[1] ΤΕΕ – Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας (Αρ. πρωτ.. 3748/13.4.2011). Απόψεις του ΤΕΕ/ΤΚΜ επί της ΜΠΕ του έργου «Μεταλλευτικές – Μεταλλουργικές εγκαταστάσεις Μεταλλείων Κασσάνδρας της εταιρείας «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣ» Α.Ε.
[2] Γεωπονική Σχολή Α.Π.Θ. (Αρ. πρωτ.. 692/22-6-2012). Πόρισμα της επιτροπής μελών διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού της Γεωπονικής Σχολής του Α.Π.Θ
[3] Συμβούλιο Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. (2011). Εισήγηση της επιτροπής για τη μεταλλευτική δραστηριότητα στη βόρεια Χαλκιδική
[4] Τμήμα Τουριστικών Επιχειρήσεων, Αλεξάνδρειο Τ.Ε.Ι Θεσ/κης. (2012). Οι επιδράσεις στην τουριστική φυσιογνωμία της Β.Α. Χαλκιδικής από την προοπτική λειτουργίας μεταλλευτικών δραστηριοτήτων χρυσού
[5] Μελάς Δημήτριος, Αν. Καθηγητής Φυσικής Περιβάλλοντος Α.Π.Θ . Παρατηρήσεις σχετικά με τις επιπτώσεις στο ατμοσφαιρικό περιβάλλον οι οποίες παρουσιάζονται στη Μ.Π.Ε της «Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.»
[6] Μπένος Αλέξης, Καθηγητής Υγιεινής, Κοινωνικής Ιατρικής, Ιατρική Σχολή Α.Π.Θ (). Οι επιπτώσεις στην υγεία από τις εξορυκτικές και μεταλλευτικές δραστηριότητες μεγάλης κλίμακας όπως κυρίως αυτές της εξόρυξης χρυσού.
[7] Καραμούζης Διαμαντής, Καθηγητής Υδρογεωλογίας, Α.Π.Θ (2011). Περί πολιτικής των επενδύσεων και επιπτώσεων στα νερά της Χαλκιδικής
[8] Γιαννακουδάκης Ανδρέας, Αν. Καθηγητής Χημείας, Α.Π.Θ (2011). Ασυμβίβαστες οικονομικές δραστηριότητες.
[9] Δ/νση Δασών Χαλκιδικής (203/10.06.2011). Γνωμοδότηση για τα έργα α) Μεταλλευτικές – Μεταλλουργικές εγκαταστάσεις μεταλλείων Κασσάνδρας και β) Απομάκρυνση, καθαρισμό και αποκατάσταση χώρου απόθεσης παλαιών τελμάτων Ολυμπιάδας της εταιρείας Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.Μ.Β.Χ. στο νομό Χαλκιδικής
[10] Τριανταφυλλίδης Γ. Λέκτορας Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ. (2012). Εμφανίσεις χρυσού στη Β. Ελλάδα και παραγωγή του με εκχύλιση των πετρωμάτων: Η τύχη των «εναλλάξιμων μετάλλων» για το νερό στα οικοσυστήματα.
[11] Ζάγκας Δ.Θ. Αν. Καθηγητής Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. (2011). Γνωμοδότηση επί της Μ.Π.Ε. μεταλλευτικών – μεταλλουργικών εγκαταστάσεων της εταιρείας «Ελληνικός Χρυσός» στη Χαλκιδική.
[12] Ζάγκας Δ.Θ. Αν. Καθηγητής Σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. (2010). Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την υλοποίηση του επενδυτικού σχεδίου «ανάπτυξης» των μεταλλείων Κασσάνδρας στην περιοχή Μ. Παναγίας Χαλκιδικής
[13] Παναγιωτόπουλος Κ.. Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ. (2012). Μεταλλευτική δραστηριότητα στη Β.Α. Χαλκιδική: Δυσμενείς επιπτώσεις σε εδάφη, καλλιεργούμενα φυτά, γεωργία και κτηνοτροφία.
[14] Βαρσακέλης Ν., Αν. Καθηγητής Βιομηχανικής Πολιτικής Σχολής Α.Π.Θ. (2012). Σχόλια στο Οικονομικό μέρος της Μ.Π.Ε της «Ελληνικός Χρυσός»
[15] Θεοδοσίου Ν.. Επικ. Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών Α.Π.Θ. (2012). Παρατηρήσεις που αφορούν στις επιπτώσεις της προτεινόμενης δραστηριότητας «Εκμετάλλευση κοιτασμάτων μεταλλείων Κασσάνδρας» στα υδατικά συστήματα της περιοχής.
[16] Δημητριάδης Σ., Ομ. Καθηγητής Τμήμα Γεωλογίας Σχολής Α.Π.Θ. (2011). Παρατηρήσεις επί της ΜΠΕ της εταιρείας Ελληνικός Χρυσός στη Χαλκιδική
[17] Τριανταφυλλίδης Γ., . Λέκτορας Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ. (2012). Κριτική των προτεινόμενων μεθόδων εξόρυξης και επεξεργασίας μεταλλευμάτων Ολυμπιάδας – Σκουριών στη ΜΠΕ της Ελληνικός Χρυσός Α.Ε. και στην Κ.Υ.Α οικ. 201745 της 26/07/2011
[18] Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.Μ.Β.Χ. – ENVECO Α.Ε.. (2010). Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του έργου «Μεταλλευτικές-Μεταλλουργικές εγκαταστάσεις μεταλλείων Κασσάνδρας» της εταιρείας «Ελληνικός Χρυσός Α.Ε.Μ.Β.Χ» στο Νομό Χαλκιδικής
[19] Ν 3220/2004, ΦΕΚ 15Α/28.01.2004
[20] Απόφαση Ευρωπαϊκής Επιτροπής ΙΡ/11/216
[21] Υπ’αριθ. Τ-233/11 προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο του Ελληνικού Δημοσίου κατά της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
[22] Κ.Υ.Α αρ.πρ. οικ. 201745/26.07.2011
[23] Carlos Zorrilla (2009). Protecting your community against mining companies and other extractive organizers.
[24] Sweeting, A.R. & Clark, A.P. (2000) Lightening the Lode: A guide to responsible large-scale mining. Conservation International
[25] United Nations (2006) World Economic and Social Survey
[26] European Commission (2008). Guide to Cost Benefit Analysis of Investment Projects