ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΗΝ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» (26/01) Η χρηματιστικοποίηση αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό του σύγχρονουκαπιταλισμού, με τη μεγάλη πλειονότητα των οικονομολόγων να συμφωνούν ότι πίσω από τις χρηματοοικονομικές φούσκες και τις καταρρεύσεις των τελευταίων τουλάχιστον 30 ετών βρίσκεται η άνοδος του χρηματιστικού κεφαλαίου. Ωστόσο, οι ερμηνείες σχετικά με τα αίτια και το χαρακτήρα της χρηματιστικοποίησης ποικίλλουν, καθώς και οι προτάσεις για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Οι συζητήσεις για τη χρηματιστικοποίηση αναμένεται να εντατικοποιηθούν στο επόμενο διάστημα με την πρόσφατη δημοσίευση του βιβλίου του Κώστα Λαπαβίτσα με τον τίτλο Profiting without Producing: How Finance Exploits Us All. Πρόκειται για μια πανοραμική ματιά στο φαινόμενο της χρηματιστικοποίησης και μια εξαιρετικά διεισδυτική προσέγγιση από τη σκοπιά της ριζοσπαστικής πολιτικής οικονομίας, από αυτές που σπάνια συναντά κάποιος στον κόσμο των οικονομικών επιστημών.
Μια πιο εκτεταμένη συνέντευξη από αυτή που ακολουθεί δημοσιεύεται ταυτόχρονα στην αγγλική γλώσσα, στο δημοφιλές αμερικανικό ηλεκτρονικό έντυπο “Truthout”.
O Κώστας Λαπαβίτσας είναι καθηγητής Οικονομικών στη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Μελετών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων και επιστημονικών μελετών και τακτικός αρθογράφος στην εφημερίδα «Guardian».
* Το τοπίο του σύγχρονου καπιταλισμού έχει διαμορφωθεί από το νεοφιλελευθερισμό, την παγκοσμιοποίηση και τη χρηματιστικοποίηση. Τι σημαίνει για εσάς ο όρος «χρηματιστικοποίηση» και με ποιους τρόπους αντιπροσωπεύει ένα νέο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού;
Η χρηματιστικοποίηση αποτελεί για εμένα μια νέα ιστορική περίοδο στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Η μαρξιστική πολιτική οικονομία αναγνωρίζει τρεις μεγάλες περιόδους: τον ελεύθερο καπιταλισμό γύρω στα μέσα του 19ουαιώνα, τον μονοπωλιακό καπιταλισμό προς το τέλος του 19ου αιώνα και τον ιμπεριαλισμό που επικράτησε ίσως μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τα εβδομήντα χρόνια μετά τον πόλεμο είναι πολύ δύσκολο να ταξινομηθούν, αν μη τι άλλο λόγω της εξαιρετικά μεγάλης περιόδου οικονομικής άνθησης (“Long Boom”) που διήρκεσε μέχρι τις αρχές του 1970, με πρωτοφανείς ρυθμούς ανάπτυξης, αυξανόμενα εισοδήματα και μεγαλύτερη ισότητα. Στη συνέχεια υπήρξαν τέσσερις δεκαετίες με πολύ μικρά ποσοστά ανάπτυξης, στάσιμα εισοδήματα και αύξηση των ανισοτήτων.
* Πως εξειδικεύεται;
Πιο συγκεκριμένα, κατανοώ τη χρηματιστικοποίηση ως μια ιστορική περίοδο που χαρακτηρίζεται από τρεις στενά συνδεδεμένες τάσεις της καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Πρώτον, το μεγάλο βιομηχανικό εμπορικό κεφάλαιο έχει «χρηματιστικοποιηθεί», δηλαδή έχει άφθονα παρακρατηθέντα κέρδη για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων, αλλά συχνά χρησιμοποιεί τα κεφάλαια για συμμετοχή σε χρηματοοικονομικές συναλλαγές με σκοπό την αναζήτηση οικονομικού κέρδους.
Δεύτερον, οι μεγάλες τράπεζες εμπλέκονται λιγότερο στη χορήγηση δανείων προς το μεγάλο κεφάλαιο, ενώ αναζητούν κέρδη από συναλλαγές στις χρηματοπιστωτικές αγορές, καθώς και από τα άτομα και τα νοικοκυριά.
Τρίτον, τα νοικοκυριά έχουν τεθεί σε τροχιά γύρω από τον τομέα του επίσημου χρηματιστικού κεφαλαίου τόσο για λόγους δανεισμού όσο και για την κατοχή χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων. Ένας βασικός λόγος είναι η υποχώρηση των δημόσιων παροχών στον τομέα της στέγασης, της Εκπαίδευσης, της Υγείας, των συντάξεων, και ούτω καθ΄εξής, που συνήθως αντικαθίστανται από ιδιωτικές παροχές.
Η ιδιωτική χρηματοδότηση έχει αναδυθεί ως μεσολαβητής της πρόσβασης σε αυτά τα πολύ σημαντικά αγαθά και υπηρεσίες για τα νοικοκυριά και τους μεμονωμένους εργαζόμενους.
*Πως σχετίζεται η χρηματιστικοποίηση με το νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση;
Βλέπω το νεοφιλελευθερισμό ως το ιδεολογικό πλαίσιο που έχει διαμορφώσει την οικονομική θεωρία και πολιτική κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών. Έχει καθορίσει το θεσμικό πλαίσιο της χρηματιστικοποίησης μέσω κυρίως της απορρύθμισης των χρηματοπιστωτικών αγορών και των αγορών εργασίας.
Βρίσκω το επιχείρημα του Mirowski ότι ο νεοφιλελευθερισμός δεν είναι εχθρός του κράτους και ότι δεν σηματοδοτεί μια απλή αντίθεση μεταξύ κράτους και αγοράς πολύ πειστικό. Ο νεοφιλελευθερισμός έχει να κάνει με την κατάληψη του κράτους με σκοπό την επίτευξη ριζικών αλλαγών υπέρ της αγοράς σε όλο το φάσμα της κοινωνίας. Η κατάληψη του κράτους από το νεοφιλελευθερισμό έχει θέσει τις βάσεις για τη χρηματιστικοποίηση του καπιταλισμού. Για να γίνω πιο ακριβής, η χρηματιστικοποίηση θα ήταν αδύνατη χωρίς το κράτος.
Η παγκοσμιοποίηση, από την άλλη πλευρά, είναι πολύ πιο δύσκολο να προσδιοριστεί είτε ως δύναμη είτε ως έννοια. Βεβαίως, έχει υπάρξει μεγάλη διόγκωση στις παγκόσμιες αγορές βασικών εμπορευμάτων και σημαντική αύξηση στις ξένες άμεσες επενδύσεις κατά τη διάρκεια των τεσσάρων τελευταίων δεκαετιών, που διευκολύνουν τη διεθνοποίηση της παραγωγής.
Το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό της παγκοσμιοποίησης, ωστόσο, υπήρξε η έκρηξη των χρηματοπιστωτικών αγορών και του δανεισμού. Ακόμη και οι άμεσες ξένες επενδύσεις αναφέρονται σε μεγάλο βαθμό στην εγκατάσταση τραπεζικών λειτουργιών στο εξωτερικό. Η παγκοσμιοποίηση, ως εκ τούτου, φαίνεται να αποτελεί ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της ιστορικής περιόδου της χρηματιστικοποίησης.
*Η άνοδος της χρηματιστικοποίησης συμπίπτει με τη διαδικασία αποβιομηχάνισης στις Ηνωμένες Πολιτείες στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Βλέπετε να υπάρχει κάποια σύνδεση;
Με ιστορικούς όρους, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η άνοδος της χρηματιστικοποίησης συνοδεύεται από χαμηλά ποσοστά συσσώρευσης και αύξησης της παραγωγικότητας. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η πραγματική συσσώρευση αντιμετωπίζει μια σειρά από προβλήματα και δυσκολίες, ενώ η χρηματοοικονομική συσσώρευση βιώνει εκρηκτική ανάπτυξη.
Ωστόσο, δεν νομίζω ότι οι δυσκολίες της πραγματικής συσσώρευσης οφείλονται ουσιαστικά στην έκρηξη της χρηματιστικής. Έχουν βαθύτερες ρίζες που σχετίζονται με τις «δυνάμεις παραγωγής» συμπεριλαμβανομένων των νέων τεχνολογιών πληροφοριών και τηλεπικοινωνιών, τις μεταβολές των εργασιακών δεξιοτήτων, καθώς και τις νέες μορφές οργάνωσης των επιχειρήσεων. Κατά τη διάρκεια της χρηματιστικοποίησης, οι νέες «δυνάμεις της παραγωγής» δεν συνέβαλαν στη δυναμική και διαρκή επέκταση της πραγματικής συσσώρευσης, αλλά ενθάρρυναν την εκρηκτική αύξηση της χρηματιστικής.
*Υπάρχει αντίθεση:
Δεν ασπάζομαι την άποψη που κάνει λόγο για «καλή» βιομηχανία και «κακή» χρηματιστική. Οι σχέσεις μεταξύ των δύο είναι πολύ πιο περίπλοκες, ανακλώντας αμοιβαία εξάρτηση, καθώς και σύγκρουση. Συμμερίζομαι την άποψη του Χίλφερντιγκ και την κλασσική μαρξιστική προσέγγιση του Λένιν για τον ιμπεραλισμό, που υπογράμμιζε το γεγονός ότι το βιομηχανικό κεφάλαιο και το χρηματιστικό κεφάλαιο έχουν αναπτύξει μια συμβιωτική σχέση στον προηγμένο καπιταλισμό.
Παράλληλα δεν βρίσκω ότι η βιομηχανία και η χρηματιστική έχουν συγχωνευθεί ώστε να σχηματιστεί το λεγόμενο «χρηματιστικό κεφάλαιο», δηλαδή η ειδική μορφή του κεφαλαίου που υποτίθεται ότι χαρακτήριζε την περίοδο του ιμπεριαλισμού. Αντίθετα, το σύγχρονο βιομηχανικό κεφάλαιο είναι όλο και πιο ανεξάρτητο από το τραπεζικό κεφάλαιο – σίγουρα ανάμεσα στις μεγάλες επιχειρήσεις – και είναι σε θέση να χρηματοδοτεί επενδύσεις από τα αδιανέμητα κέρδη.
Ωστόσο, οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν «χρηματιστικοποιηθεί», δηλαδή εμπλέκονται σε χρηματοοικονομικές συναλλαγές με σκοπό την αναζήτηση κέρδους. Η «χρηματιστικοποίηση» των μεγάλων επιχειρήσεων έχει επηρεάσει την εσωτερική τους οργάνωση, καθώς και τις μακροπρόθεσμες επενδυτικές τους στρατηγικές, με αρνητικούς τρόπους.
*Για πολλούς η αντιμετώπιση της χρηματιστικοποίησης έγκειται στη ρύθμιση του χρηματοοικονομικού τομέα. Εσείς, ωστόσο, θεωρείτε προβληματική αυτή τη λύση. Τι άλλες ρεαλιστικές εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν;
Αντιθέτως με ό,τι λαϊκώς πιστεύεται, η περίοδος της χρηματιστικοποίησης χαρακτηρίζεται από έντονες ρυθμίσεις. Είναι αλήθεια ότι έχει υπάρξει εκτεταμένη απορρύθμιση, κυρίως με την άρση των ελέγχων σχετικά με το ύψος των επιτοκίων, τη λειτουργική εξειδίκευση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, καθώς και για τις διεθνείς δραστηριότητες του χρηματοοικονομικού τομέα. Η άρση αυτών των ελέγχων υπήρξε καθοριστικής σημασίας για την τεράστια επέκταση των χρηματοοικονομικών λειτουργιών τόσο στο εσωτερικό των χωρών όσο και στο εξωτερικό. Παράλληλα όμως, υπήρξε μια σειρά από νέες ρυθμίσεις στις δραστηριότητες των επί μέρους χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, ιδίως των τραπεζών. Οι Συμφωνίες της Βασιλείας, με έμφαση στην κεφαλαιακή επάρκεια, είναι χαρακτηριστικό αυτής της τάσης.
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της νέας ρύθμισης είναι ότι έχει διαμορφωθεί από τα ίδια τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και ο σκοπός της είναι να εξασφαλιστεί η ικανότητα του χρηματοπιστωτικού συστήματος να αναπτύσσεται και να αποσπά κέρδη. Αυτό δεν συνέβαλε στο παραμικρό στην αποφυγή των χρηματοοικονομικών φουσκών ούτε και επέβαλε το κόστος των χρηματοπιστωτικών κρίσεων σε αυτούς που ευθύνονταν. Αντίθετα, το σύγχρονο καθεστώς ρύθμισης έχει αποτέλεσμα να είναι η κοινωνία αυτή που επωμίζεται το κύριο βάρος των οικονομικών καταστροφών, ενώ τα άτομα που σχετίζονται με τον χρηματοοικονομικό τομέα είναι αυτά που έχουν αποκομίσει τα οφέλη της επέκτασης. Η κοινωνία δεν μπορεί να περιμένει πολλά πράγματα από τις πολιτικές των ρυθμίσεων του είδους που βλέπουμε εδώ και τέσσερις δεκαετίες τώρα.
Φυσικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα πρέπει να εφαρμόζονται ρυθμιστικοί έλεγχοι στις διεθνείς ροές κεφαλαίων, καθώς και στις δραστηριότητες των τραπεζών. Οι ρυθμιστικοί έλεγχοι θα πρέπει επίσης να εφαρμόζονται στα επιτόκια. Αλλά είναι σαφές ότι για να είναι αποτελεσματικό ένα τέτοιο καθεστώς ρύθμισης θα πρέπει επίσης να υπάρχει παρέμβαση στη σφαίρα του διεθνούς χρήματος για τον έλεγχο των συναλλαγματικών ισοτιμιών. Αν ελέγχονταν τα επιτόκια και οι συναλλαγματικές ισοτιμίες, αυτό θα αποτελούσε σοβαρό πλήγμα για τις χρηματοπιστωτικές αγορές, ιδίως για τις αγορές παραγώγων.
Είναι προφανές, ωστόσο, ότι αυτό το είδος παρέμβασης θα ήταν αδύνατο να εφαρμοστεί χωρίς την επέκταση της δημόσιας ιδιοκτησίας στην οικονομία, συμπεριλαμβανομένων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Δεν εννοώ απλώς εθνικοποίηση των τραπεζών, αλλά την εισαγωγή νέων δημόσιων χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων που θα λειτουργούν σε μια κοινοτική και συνεταιριστική βάση, θα ελέγχονται δημοκρατικά και θα διαπνέονται από το πνεύμα της δημόσιας υπηρεσίας.
Εννοείται ότι οι αλλαγές αυτού του είδους πηγαίνουν κόντρα στη φύση των καπιταλιστικών σχέσεων της κοινωνίας. Η εναντίωση στις καπιταλιστικές σχέσεις είναι ζωτικής σημασίας για την αντιστροφή της χρηματιστικοποίησης των νοικοκυριών, η οποία σαφώς απαιτεί νέες μεθόδους δημόσιας παροχής στον τομέα της στέγασης, της Εκπαίδευσης, της Υγείας, των συντάξεων και ούτω καθ΄εξής.
Εν ολίγοις, η αντιστροφή της χρηματιστικοποίησης δεν είναι τίποτε λιγότερο από την αναδιάταξη της οικονομίας και της κοινωνίας σε μια αντικαπιταλιστική κατεύθυνση. Για μένα, αυτό αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του αγώνα σήμερα για τον Σοσιαλισμό.
iskra