Το 1821 όπως δεν το δίδαξαν ποτέ στα σχολεία

Χάρης Παπαδόπουλος      Δύο από τους ήρωες του 1821 που τιμά η κρατική αφήγηση της επανάστασης είναι ο Ρήγας Φεραίος και ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄. Και οι δύο θεωρούνται μάρτυρες της ίδιας «εθνικής ιδέας».
Ο Ρήγας όμως κα­λού­σε σε παν­βαλ­κα­νι­κή εξέ­γερ­ση όλους τους κα­τα­πιε­σμέ­νους –ανε­ξαρ­τή­τως θρη­σκεί­ας– για την ανα­τρο­πή του σουλ­τά­νου, αλλά και των αρ­χό­ντων, χρι­στια­νών και μου­σουλ­μά­νων, κι ενά­ντια στην Εκ­κλη­σία. Ο Ρήγας, παιδί της πα­ρά­δο­σης των για­κω­βί­νων της Γαλ­λι­κής Επα­νά­στα­σης, δη­μιούρ­γη­σε μυ­στι­κή επα­να­στα­τι­κή ορ­γά­νω­ση, που τα σχέ­διά της πρό­δω­σε στον σουλ­τά­νο και στους Αυ­στρια­κούς όχι κά­ποιος Τούρ­κος, αλλά ένας χα­φιές του Πα­τριαρ­χεί­ου που είχε ει­σχω­ρή­σει στην ορ­γά­νω­ση.
Ο Ρήγας κι άλλοι 13 σύ­ντρο­φοί στραγ­γα­λί­στη­καν και τα πτώ­μα­τά τους ρί­χτη­καν στον Δού­να­βη. Οι κα­λό­γε­ροι του Πα­τριαρ­χεί­ου πα­νη­γύ­ρι­ζαν: «Όσον αφορά τον πα­ρά­φρο­να τον Ρήγα, ο οποί­ος έχει εκ­δώ­σει διά­φο­ρες διε­γερ­τι­κές επι­στο­λές… χωρίς τη συμ­φω­νία του Χρι­στού… βρήκε τον κα­λύ­τε­ρο θά­να­το κι έγινε ψάρι στον Δού­να­βη και μαζί με τους άλ­λους συ­νω­μό­τες θα γίνει ύλη της αιώ­νιας κό­λα­σης».
Αντί­θε­τα, ο πα­τριάρ­χης Γρη­γό­ριος, που πρό­λα­βε κι αφό­ρι­σε τους επα­να­στά­τες το 1821, ήταν ανα­πό­σπα­στο κομ­μά­τι της εξου­σί­ας που απε­χθά­νο­νταν ο Ρήγας. Όπως και κάθε πα­τριάρ­χης πριν από αυτόν, ήταν μέλος του Δι­βα­νί­ου, δη­λα­δή του υπουρ­γι­κού συμ­βου­λί­ου του σουλ­τά­νου, και ανώ­τα­τος φο­ροει­σπρά­χτο­ρας των ορ­θό­δο­ξων χρι­στια­νών υπη­κό­ων της αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ο Γρη­γό­ριος έχασε το κε­φά­λι του εξαι­τί­ας της απο­τυ­χί­ας του να ελέγ­ξει τους πλη­θυ­σμούς που εξε­γέρ­θη­καν, ενώ με­γά­λο ρόλο στην εκτέ­λε­σή του έπαι­ξαν οι δο­λο­πλο­κί­ες του επι­σκό­που Πι­σι­δί­ας Ευ­γέ­νιου, που πρό­σμε­νε τη σειρά του για να ανε­βεί στον πα­τριαρ­χι­κό θρόνο.

Η άγνω­στη επα­νά­στα­ση

Η επα­νά­στα­ση στην Πε­λο­πόν­νη­σο δεν ξε­κί­νη­σε στις 25 Μάρτη στην Αγία Λαύρα, όπου ποτέ δεν υψώ­θη­κε κα­νέ­να λά­βα­ρο. Ο ξε­ση­κω­μός άρ­χι­σε στις 21 Μάρτη στην Πάτρα και ο ηγέ­της των εξε­γερ­μέ­νων, ο τσα­γκά­ρης Πα­να­γιώ­της Κα­ρα­τζάς, μέλος της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας, δο­λο­φο­νή­θη­κε τε­λι­κά από τους κο­τζα­μπά­ση­δες. Στην Ατ­τι­κή, ο ορ­γα­νω­τής της εξέ­γερ­σης, Με­λέ­της Βα­σι­λεί­ου, έφυγε κυ­νη­γη­μέ­νος από τους προ­κρί­τους και ενέ­πνευ­σε τον ξε­ση­κω­μό των ακτη­μό­νων στη Βό­ρεια Εύ­βοια, όπου κι αυτός δο­λο­φο­νή­θη­κε.

Ο Αντώ­νης Οι­κο­νό­μου, ο Φι­λι­κός δη­με­γέρ­της της Ύδρας, κα­τόρ­θω­σε να πιά­σει τους πλοιο­κτή­τες στον ύπνο και έτσι πήραν οι εξε­γερ­μέ­νοι τα πλοία. Ο Οι­κο­νό­μου δο­λο­φο­νή­θη­κε επί­σης από τους άντρες του Αν­δρέα Λό­ντου, πρού­χο­ντα και αρ­γό­τε­ρα πα­ρα­δο­σια­κού κομ­μα­τάρ­χη. Στην Άνδρο, οι ξε­ση­κω­μέ­νοι χω­ρι­κοί ίδρυ­σαν «κο­μού­να», καλ­λιερ­γώ­ντας όλοι μαζί τη γη. Μά­λι­στα πέ­ρα­σαν τους πλού­σιους από λαϊκά δι­κα­στή­ρια, επει­δή αυτοί κά­λε­σαν τον οθω­μα­νι­κό στόλο να τους σώσει από τους αγρό­τες. Επι­κε­φα­λής στην Άνδρο ήταν ο αγρό­της Δη­μή­τρης Μπα­λής, ο οποί­ος δο­λο­φο­νή­θη­κε την επό­με­νη χρο­νιά με εντο­λή του «Αρ­μο­στή των Νήσων» Κ. Με­τα­ξά, θείου του με­τέ­πει­τα δι­κτά­το­ρα Ιω. Με­τα­ξά.

Στη Νάξο, ηγέ­της της επα­νά­στα­σης ήταν ένας επί­σκο­πος, ο Ιε­ρό­θε­ος. Αυτός ήταν μέλος της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας και ορ­γά­νω­σε με­θο­δι­κά τις κα­τα­λή­ψεις των με­γά­λων κτη­μά­των από τους ακτή­μο­νες. Τα επό­με­να χρό­νια βρέ­θη­κε φυ­λα­κι­σμέ­νος στην Πε­λο­πόν­νη­σο.

Κα­τα­λή­ψεις κτη­μά­των έγι­ναν και αλλού, όμως ει­δι­κά στη Σάμο υπήρ­ξε ξε­κά­θα­ρη νίκη των ακτη­μό­νων πάνω στους πρού­χο­ντες, που κρά­τη­σε για μια δε­κα­ε­τία. Εδώ οι πλού­σιοι ανα­γκά­στη­καν να κα­τα­φύ­γουν όλοι απέ­να­ντι στη μι­κρα­σια­τι­κή ακτή και οι επα­να­στά­τες, με επι­κε­φα­λής τον Φι­λι­κό Λυ­κούρ­γο Λο­γο­θέ­τη, έφτια­ξαν την πο­λι­τι­κή τους ορ­γά­νω­ση, τους «Καρ­μα­νιό­λους», που κυ­βερ­νού­σαν το νησί. Με ενέρ­γειες της ελ­λη­νι­κής κε­ντρι­κής διοί­κη­σης στην Πε­λο­πόν­νη­σο, το νησί ήταν απο­κομ­μέ­νο. Αρ­γό­τε­ρα, με τις δι­πλω­μα­τι­κές δια­πραγ­μα­τεύ­σεις του Κα­πο­δί­στρια, η Σάμος δεν πε­ρι­λή­φθη­κε στο ελ­λη­νι­κό κρά­τος και οι Οθω­μα­νοί επα­νέ­φε­ραν την κοι­νω­νι­κή τάξη και τους με­γα­λο­κτη­μα­τί­ες στις ιδιο­κτη­σί­ες τους!

Οι Φι­λι­κοί χά­νουν τον έλεγ­χο

Εί­δα­με ότι οι δο­λο­φο­νη­μέ­νοι ηγέ­τες της φτω­χο­λο­γιάς ήταν κατά κα­νό­να μέλη της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας. Μπρο­στά όμως στις ανά­γκες των αγρο­τών για γη και κα­λύ­τε­ρη ζωή, η Φι­λι­κή Εται­ρεία κρά­τη­σε αμή­χα­νη στάση και γρή­γο­ρα ξε­πε­ρά­στη­κε από τα γε­γο­νό­τα.

Στην Πε­λο­πόν­νη­σο ήδη από την Α΄ Εθνο­συ­νέ­λευ­ση, η Φι­λι­κή Εται­ρεία είναι ου­σια­στι­κά πα­ρελ­θόν. Πα­ρό­τι δυο μέλη της, ο Δ. Υψη­λά­ντης κι ο Θ. Κο­λο­κο­τρώ­νης, εκλέ­γο­νται ο ένας πρό­ε­δρος του εκτε­λε­στι­κού και ο άλλος αρ­χι­στρά­τη­γος, στα όρ­γα­να οι κο­τζα­μπά­ση­δες έχουν από­λυ­τη πλειο­ψη­φία. Ο θρί­αμ­βος της αντί­δρα­σης θα απο­τυ­πω­θεί στη Β΄ Εθνο­συ­νέ­λευ­ση, όπου θα εκ­ποι­η­θούν οι «εθνι­κές γαίες», θα μπο­ρούν δη­λα­δή να αγο­ρα­στούν από τους πλού­σιους τα χτή­μα­τα που ανή­καν πριν στο οθω­μα­νι­κό κρά­τος και σε Τούρ­κους αγά­δες.

Από το φόβο των αγρο­τών που έχουν κα­τα­λά­βει αυτά τα χω­ρά­φια, σπά­νια θα εφαρ­μο­στεί αυτή η από­φα­ση. Οι Φι­λι­κοί, όμως, είναι ήδη σε διωγ­μό και οι διά­φο­ρες με­ρί­δες των προ­κρί­των ετοι­μά­ζο­νται για εμ­φύ­λιο πό­λε­μο μοι­ρά­σμα­τος της λείας. Η Ελ­λη­νι­κή Επα­νά­στα­ση δεί­χνει να κα­τρα­κυ­λά στο κενό.

Στην Γ΄ Εθνο­συ­νέ­λευ­ση της Τροι­ζή­νας, οι πρώην Φι­λι­κοί απο­κα­θί­στα­νται. Μαζί με τον Υψη­λά­ντη και τον Κο­λο­κο­τρώ­νη που δι­καιώ­νο­νται, ακυ­ρώ­νο­νται κι όσες εκ­ποι­ή­σεις των «εθνι­κών γαιών» έχουν γίνει. Ο λόγος: Την ει­σβο­λή του Ιμπρα­ήμ στην Πε­λο­πόν­νη­σο και του Κιου­τα­χή στη Ρού­με­λη στα­μά­τη­σαν οι πρώην ηγέ­τες της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας, βγαί­νο­ντας τε­λευ­ταία στιγ­μή από τη φυ­λα­κή και ανα­λαμ­βά­νο­ντας κα­τευ­θεί­αν την ηγε­σία των στρα­τιω­τι­κών επι­χει­ρή­σε­ων.

Η Γ΄ Εθνο­συ­νέ­λευ­ση έκλει­σε τις ερ­γα­σί­ες της με ένα διπλό αντι­φα­τι­κό μή­νυ­μα. Από τη μια ψή­φι­σε το Σύ­νταγ­μα της Τροι­ζή­νας, το πιο φι­λε­λεύ­θε­ρο σύ­νταγ­μα του κό­σμου εκεί­νη την εποχή, κι από την άλλη ανέ­θε­σε στον αντι­δρα­στι­κό Κα­πο­δί­στρια τη δια­κυ­βέρ­νη­ση της χώρας. Είναι η πε­ρί­ο­δος που οι Με­γά­λες Δυ­νά­μεις με τη ναυ­μα­χία του Να­βα­ρί­νου θα ανα­λά­βουν να δώ­σουν τέλος στην ανα­τα­ρα­χή στη Με­σό­γειο, επι­τρέ­πο­ντας να στη­θεί το ελ­λη­νι­κό κρά­τος. Τα κοι­νω­νι­κά ζη­τή­μα­τα, που τέ­θη­καν και δεν λύ­θη­καν το 1821, θα μπουν στην άκρη προ­σω­ρι­νά, για να εκρα­γούν το αμέ­σως επό­με­νο διά­στη­μα…

Συ­μπέ­ρα­σμα

Η επα­νά­στα­ση του 1821 είχε κοι­νω­νι­κά και τα­ξι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά από την πρώτη στιγ­μή. Σε κάθε πε­ριο­χή, οι φτω­χοί αγρό­τες ήξε­ραν τον τα­ξι­κό εχθρό τους και όχι σπά­νια έπαιρ­ναν σκλη­ρά μέτρα ενα­ντί­ον του. Όμως έμε­ναν εκεί, χωρίς να συν­δέ­ουν τον αγώνα τους με τις άλλες πε­ριο­χές και χωρίς να μπο­ρούν να έχουν ένα πρό­γραμ­μα για το τι θα κά­νουν, αφού διώ­ξουν τους προ­κρί­τους. Οι ανώ­τε­ρες τά­ξεις είχαν πολύ κα­λύ­τε­ρο πο­λι­τι­κό έν­στι­κτο. Δεν τους αρ­κού­σε να κερ­δί­σουν το­πι­κά, αλλά συ­ντρί­βα­νε την κοι­νω­νι­κή ανταρ­σία οπου­δή­πο­τε ξε­σπού­σε και επι­τί­θο­νταν με ιδιαί­τε­ρη λύσσα στους ηγέ­τες των φτω­χών.

Το ελ­λη­νι­κό κρά­τος μπό­ρε­σε να το κλη­ρο­νο­μή­σει μόνο η αστι­κή τάξη, οι έμπο­ροι και οι Φα­να­ριώ­τες. Πέρα από εξαι­ρέ­σεις, η τάξη αυτή μπήκε με το ζόρι στην επα­νά­στα­ση ή ήταν ολο­κλη­ρω­τι­κά εχθρι­κή προς αυτή, μέχρι να νι­κή­σει. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό πα­ρά­δειγ­μα ο Μι­χα­ήλ Το­σί­τσας που τον καιρό της επα­νά­στα­σης ήταν υπεύ­θυ­νος επι­με­λη­τεί­ας του Ιμπρα­ήμ πασά στην Πε­λο­πόν­νη­σο, σω­ρεύ­ο­ντας πλού­τη από τη λε­η­λα­σία και τον εξαν­δρα­πο­δι­σμό των κα­τοί­κων της. Αμέ­σως μετά ο Το­σί­τσας έκανε με­ρι­κές επι­δει­κτι­κές φι­λαν­θρω­πί­ες και με­τα­τρά­πη­κε από προ­δό­της σε «μέγα ευ­ερ­γέ­τη του Έθνους».
Η επα­νά­στα­ση του 1821 ήταν –στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα– ένα επει­σό­διο στην προ­σπά­θεια της αν­θρω­πό­τη­τας να απε­λευ­θε­ρω­θεί από την εκ­με­τάλ­λευ­ση και την κα­τα­πί­ε­ση. Τη μνήμη του 1821 τη διεκ­δι­κεί η αστι­κή τάξη για να ανα­πα­ρά­γει τους μύ­θους της εθνι­κής ενό­τη­τας και της συ­νέ­χειας του έθνους. Τη διεκ­δι­κού­με όμως κι εμείς, όπως διεκ­δι­κού­με και όλες τις αστι­κές επα­να­στά­σεις, γιατί έθε­σαν –κι ας μην έλυ­σαν– το ζή­τη­μα της ελευ­θε­ρί­ας και της ισό­τη­τας.