Η Λατινική Αμερική στην κόψη του ξυραφιού

Στη Βραζιλία, μετά την ανατροπή της Ντίλμα Ρούσεφ, η ορκωμοσία ενός λευκού, πλούσιου, αντροκρατούμενου υπουργικού συμβουλίου από τον Τεμέρ έγινε δεκτή με πολλαπλές κινητοποιήσεις. Στη Βενεζουέλα, ενώ κορυφώνεται η αντικυβερνητική προπαγάνδα και η Δεξιά συνεχίζει τις προσπάθειες να ανατρέψει την κυβέρνηση (με την Κολομβιανή κυβέρνηση να φτάνει να συζητά για «στρατιωτική επέμβαση υπέρ της αντιπολίτευσης»), ο Νικολάς Μαδούρο απαντά στην κρίση με κήρυξη της χώρας σε «κατάσταση έκτακτης οικονομικής ανάγκης» και απειλές για επίταξη των εργοστασίων που κλείνουν ή συμμετέχουν στο σαμποτάζ. Σε όλη τη Λατινική Αμερική, φουντώνει παράλληλα και η επίθεση της Δεξιάς, αλλά και η αντίσταση των κινημάτων. Ακολουθεί άρθρο που δημοσιεύτηκε στην «Εργατική Αριστερά» στις 11 Μάη, που γράφτηκε πριν τις τελευταίες εξελίξεις, αλλά δίνει μια γενικότερη εικόνα της ηπείρου που βρίσκεται στην «κόψη του ξυραφιού».

Αρ­γε­ντι­νή

Η κυ­βέρ­νη­ση Μάκρι είναι η κα­λύ­τε­ρη ει­κό­να των δια­θέ­σε­ων της λα­τι­νο­α­με­ρι­κα­νι­κής Δε­ξιάς: Έχει απο­δυ­θεί, μέσα σε ελά­χι­στους μήνες στην εξου­σία, σε ένα νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρο μπλί­τσκριγκ: απο­κα­θι­στά σχέ­σεις με τους γύπες των «αγο­ρών», υπο­δέ­χε­ται την αφρό­κρε­μα του βρε­τα­νι­κού επι­χει­ρη­μα­τι­κού κό­σμου για πρώτη φορά ύστε­ρα από 10 χρό­νια, κλεί­νει συμ­φω­νί­ες με τον Μπα­ράκ Ομπά­μα, κα­ταρ­γεί φό­ρους εις βάρος του κε­φα­λαί­ου, αυ­ξά­νει τιμές σε υπη­ρε­σί­ες και καύ­σι­μα, απο­λύ­ει μα­ζι­κά δη­μο­σί­ους υπάλ­λη­λους. Το Bloomberg.com δή­λω­σε σε άρθρο του ευ­θαρ­σώς: «Η Wall Street κάνει κου­μά­ντο στην Αρ­γε­ντι­νή (ξανά)».

Τα απο­τε­λέ­σμα­τα της πο­λι­τι­κής Μάκρι είναι το ίδιο αστρα­πιαία με την εφαρ­μο­γή της. Μέσα σε 3 μήνες δια­κυ­βέρ­νη­σης 1,4 εκα­τομ­μύ­ριο άν­θρω­ποι έπε­σαν σε φτώ­χεια, 350.000 κάτω από το όριο της ακραί­ας φτώ­χειας, ενώ 110.000 βρέ­θη­καν στην ανερ­γία.

Αλλά η νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη θε­ρα­πεία-σοκ απο­δει­κνύ­ε­ται και ανα­πο­τε­λε­σμα­τι­κή. Οι αι­σιό­δο­ξες προ­βλέ­ψεις της κυ­βέρ­νη­σης δια­ψεύ­δο­νται, ο πλη­θω­ρι­σμός φτά­νει στο 30%, η οι­κο­νο­μία ανα­μέ­νε­ται να συρ­ρι­κνω­θεί κατά 1,5% με την ανερ­γία να αυ­ξά­νε­ται. Ακόμα και ο οίκος Moody’s, που αρ­χι­κά «χαι­ρέ­τι­σε» τη δεξιά στρο­φή, τώρα κάνει ζο­φε­ρές προ­βλέ­ψεις για το μέλ­λον της αρ­γε­ντι­νής οι­κο­νο­μί­ας.

Και τα προ­βλή­μα­τα για τον Μάκρι δεν στα­μα­τούν εκεί. Οι επι­θέ­σεις του έχουν προ­κα­λέ­σει μπα­ράζ κι­νη­το­ποι­ή­σε­ων. Κλα­δι­κές κι­νη­το­ποι­ή­σεις, όπως η 24ωρη απερ­γία των τρα­πε­ζο­ϋ­παλ­λή­λων ή οι 4 μέχρι τώρα απερ­γί­ες των ερ­γα­ζο­μέ­νων στον στενό δη­μό­σιο τομέα. Δυ­να­μι­κές δρά­σεις, όπως ο απο­κλει­σμός των κε­ντρι­κών δρό­μων της Comodoro Rivadavia από 50.000 ερ­γά­τες, απερ­γούς της πε­τρε­λαϊ­κής βιο­μη­χα­νί­ας που ενώ­θη­καν με δα­σκά­λους, οι­κο­δό­μους, οδη­γούς φορ­τη­γών κ.ά. Πα­νε­θνι­κές δια­δη­λώ­σεις, όπως αυτές που έχουν ορ­γα­νώ­σει η GGT (πε­ρο­νι­κή, η με­γα­λύ­τε­ρη συ­νο­μο­σπον­δία της χώρας) από κοι­νού με τη CTA (η πιο «αρι­στε­ρή» και ανε­ξάρ­τη­τη εκ­δο­χή συν­δι­κα­λι­σμού) και κα­τέ­βα­σαν δε­κά­δες χι­λιά­δες στους δρό­μους. Πο­λι­τι­κές κι­νη­το­ποι­ή­σεις, όπως η μα­ζι­κή δια­δή­λω­ση της Αρι­στε­ράς ενά­ντια στην επί­σκε­ψη Ομπά­μα.

Σ’ αυτό το υπό­βα­θρο, ο Μάκρι έχει να αντι­με­τω­πί­σει και τις κα­τη­γο­ρί­ες για την εμπλο­κή του στα Panama Papers.

Και αυτά συμ­βαί­νουν στο φόντο μιας «θε­σμι­κής δυα­δι­κής εξου­σί­ας», καθώς το πε­ρο­νι­κό κόμμα δια­τη­ρεί την κοι­νο­βου­λευ­τι­κή πλειο­ψη­φία. Με το επί­κε­ντρο των κι­νη­το­ποι­ή­σε­ων να είναι οι μα­ζι­κές απο­λύ­σεις, οι πε­ρο­νι­κοί ενέ­κρι­ναν στη Γε­ρου­σία νόμο απα­γό­ρευ­σης των απο­λύ­σε­ων σε δη­μό­σιο και ιδιω­τι­κό τομέα μέχρι το Δε­κέμ­βρη του 2017 και με ανα­δρο­μι­κή ισχύ από την 1η Μάρτη του 2016, ώστε να ακυ­ρω­θούν όλες οι τε­λευ­ταί­ες απο­λύ­σεις. Ο Μάκρι απει­λεί με βέτο τον συ­γκε­κρι­μέ­νο νόμο.

Το γε­γο­νός ότι ο εκλε­κτός της Κίρ­χνερ, Φερ­νά­ντο Σιόλι, ητ­τή­θη­κε στις εκλο­γές επι­τρέ­πει στον πε­ρο­νι­σμό να πα­ρα­μέ­νει ισχυ­ρός στο ορ­γα­νω­μέ­νο ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα, και να εμ­φα­νί­ζε­ται αμό­λυ­ντος από την εφαρ­μο­γή ακραί­ας λι­τό­τη­τας (την οποία θα εφάρ­μο­ζε πι­θα­νά αν κέρ­δι­ζε τις εκλο­γές). Προς το παρόν, η αντι­πο­λι­τευ­τι­κή του στάση διευ­κο­λύ­νει και την κι­νη­το­ποί­η­ση των συν­δι­κά­των. Ωστό­σο μένει ανοι­χτό το ποια πτέ­ρυ­γα του πε­ρο­νι­σμού (υπάρ­χει και πιο «δεξιά» εκ­δο­χή) θα επι­κρα­τή­σει και πόσο μα­κριά θα πάνε τη σύ­γκρου­ση οι «κιρ­χνε­ρι­κοί».

Σ’ αυτό το τοπίο κα­λεί­ται να πα­ρέμ­βει η αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κή Αρι­στε­ρά, κυ­ρί­ως το ισχυ­ρό FIT (μέ­τω­πο τρο­τσκι­στι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων που έχει απο­κτή­σει σο­βα­ρές ρίζες), αλλά και δυ­νά­μεις έξω από αυτό, για να οι­κο­δο­μή­σουν μια ισχυ­ρή δύ­να­μη που θα αντα­γω­νι­στεί την κυ­ριαρ­χία του πε­ρο­νι­σμού.

Όπως και να έχει, ο Μάκρι φι­λο­δο­ξεί να επα­να­λά­βει το νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρο σοκ που ορ­γά­νω­σε τη δε­κα­ε­τία του ’90 ο Κάρ­λος Μενέμ, αλλά με κρί­σι­μη δια­φο­ρά πως τώρα συ­να­ντά μα­ζι­κή αντί­στα­ση από την πρώτη στιγ­μή και υπάρ­χει ένα δί­κτυο αγω­νι­στών έτοι­μο να ση­κώ­σει το γάντι...


Βρα­ζι­λία

Η ει­σή­γη­ση της Επι­τρο­πής της Γε­ρου­σί­ας προς την Ολο­μέ­λεια του σώ­μα­τος είναι να απο­δε­χτεί τις κα­τη­γο­ρί­ες κατά της Ντίλ­μα Ρού­σεφ και να την απο­πέμ­ψει. Oι πε­ρισ­σό­τε­ροι ανα­λυ­τές εκτι­μούν ότι η αντι­πο­λί­τευ­ση θα κερ­δί­σει την πλειο­ψη­φία και θα μπει τέλος στην πο­λυ­ε­τή κυ­ριαρ­χία του PT.

Ύστε­ρα από απο­πο­μπή της Ντίλ­μα, την προ­ε­δρία ανα­λαμ­βά­νει ο Μισέλ Τεμέρ, στέ­λε­χος του δε­ξιού PMDB, αντι­πρό­ε­δρος της Ντίλ­μα που στρά­φη­κε ενα­ντί­ον της, μαζί με το κόμμα του, που απέ­συ­ρε την κοι­νο­βου­λευ­τι­κή του στή­ρι­ξη στην κυ­βέρ­νη­ση. Ο Τεμέρ φι­λο­δο­ξεί να ηγη­θεί ενός πλα­τιού συ­να­σπι­σμού «εθνι­κής ενό­τη­τας», που θα «βγά­λει τη Βρα­ζι­λία από την κρίση» με άγριο νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό και με μια συμ­φω­νία που θα πε­ριο­ρί­ζει τις συ­νέ­πειες των σκαν­δά­λων μόνο στην ηγε­σία του PT.

Όμως τα πράγ­μα­τα δεν είναι τόσο απλά. Την Πέμ­πτη 5 Μάη, το Ανώ­τα­το Δι­κα­στή­ριο διέ­τα­ξε την απο­μά­κρυν­ση του Εντουάρ­ντο Κού­νια, για πα­ρε­μπό­δι­ση των ερευ­νών για σο­βα­ρά σκάν­δα­λα δια­φθο­ράς που βα­ραί­νουν τον ίδιο. Ο Κού­νια είναι ο βα­σι­κός ενορ­χη­στρω­τής των δια­δι­κα­σιών απο­πο­μπής της Ρού­σεφ στην Κάτω Βουλή, και θε­ω­ρού­νταν ο κρί­σι­μος άν­θρω­πος στη συ­γκρό­τη­ση μιας κοι­νο­βου­λευ­τι­κής πλειο­ψη­φί­ας που θα στη­ρί­ζει τον Τεμέρ. Η απο­πο­μπή του έχει τε­ρά­στια ση­μα­σία για το τι μπο­ρεί να ακο­λου­θή­σει. Είναι πολύ πι­θα­νό να μην έχου­με ένα «βε­λού­δι­νο πρα­ξι­κό­πη­μα», αλλά μια άγρια πο­λι­τι­κή κρίση.

Η Jimena Blanco, επι­κε­φα­λής του τμή­μα­τος Αμε­ρι­κής για τη Verisk Maplecroft, εται­ρεία που προ­σφέ­ρει «επι­χει­ρη­μα­τι­κές συμ­βου­λές», δεν δεί­χνει να συμ­με­ρί­ζε­ται την ευ­φο­ρία της βρα­ζι­λιά­νι­κης Δε­ξιάς που πι­στεύ­ει ότι κα­θα­ρί­ζει την Ντίλ­μα και επι­στρέ­φει στα πράγ­μα­τα:

«Όποιος βλέ­πει την πι­θα­νή απο­πο­μπή της Ντίλ­μα ως το τέλος της πο­λι­τι­κής κρί­σης είναι στην κα­λύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση πα­ρα­πλη­ρο­φο­ρη­μέ­νος... Είναι μια δια­δι­κα­σία που θα συ­νε­χι­στεί, κι αυτό μπο­ρεί να ση­μαί­νει πο­λι­τι­κή ρευ­στό­τη­τα για όλο το υπό­λοι­πο 2016, ίσως και το 2017». Αυτό που δεν πα­ρα­γνω­ρί­ζει η Μπλάν­κο είναι ότι τα 2/3 της Κάτω Βου­λής και η μισή Γε­ρου­σία εμπλέ­κο­νται στα σκάν­δα­λα.

Στην κρίση των σκαν­δά­λων πρέ­πει να προ­στε­θούν και άλλοι πα­ρά­γο­ντες. Η πλειο­ψη­φία των Βρα­ζι­λιά­νων απο­δο­κι­μά­ζει δη­μο­σκο­πι­κά την Ντίλ­μα με συ­ντρι­πτι­κά νού­με­ρα, αλλά ταυ­τό­χρο­να δεν θέλει (με εξί­σου με­γά­λα νού­με­ρα, 80%) τον Τεμέρ.

Επι­πλέ­ον, οι κοι­νω­νι­κές ορ­γα­νώ­σεις που συν­δέ­ο­νται λι­γό­τε­ρο ή πε­ρισ­σό­τε­ρο με το PT, όπως η συν­δι­κα­λι­στι­κή συ­νο­μο­σπον­δία CUT και το κί­νη­μα ακτη­μό­νων MST, που έχουν συ­γκρο­τή­σει το Βρα­ζι­λιά­νι­κο Λαϊκό Μέ­τω­πο, δη­λώ­νουν πως δεν θα ανα­γνω­ρί­σουν την όποια κυ­βέρ­νη­ση προ­κύ­ψει αν πέσει η Ντίλ­μα.

Αλλά στο μο­νο­πά­τι του πο­λέ­μου ενά­ντια σε όποια νέα κυ­βέρ­νη­ση βα­δί­ζουν και πο­λι­τι­κές ορ­γα­νώ­σεις και κι­νή­μα­τα που δεν στη­ρί­ζουν την Ντίλ­μα και ορ­γα­νώ­νουν ανε­ξάρ­τη­τες από την κυ­βέρ­νη­ση κι­νη­το­ποι­ή­σεις σή­με­ρα (όπως τα μα­χη­τι­κά συν­δι­κά­τα Conlutas και άλλες κοι­νω­νι­κές ορ­γα­νώ­σεις που γεν­νή­θη­καν στο αντι­κυ­βερ­νη­τι­κό κί­νη­μα του 2013).

Οι δια­φο­ρές απο­τυ­πώ­νο­νται στα συν­θή­μα­τα των κι­νη­το­ποι­ή­σε­ων: Από το φι­λο­κυ­βερ­νη­τι­κό «Ντίλ­μα μείνε» στο εν­διά­με­σο «Δεν θα γίνει πρα­ξι­κό­πη­μα», μέχρι το ταυ­τό­χρο­να αντι­κυ­βερ­νη­τι­κό και αντι­δε­ξιό «Να φύ­γουν όλοι».

Ύστε­ρα από εν­δε­χό­με­νη απο­πο­μπή της Ντίλ­μα, και ιδιαί­τε­ρα αν η νέα κυ­βέρ­νη­ση δώσει δείγ­μα­τα γρα­φής, πολ­λοί είναι αυτοί που εν­δε­χο­μέ­νως να κα­τέ­βουν στους δρό­μους, ακόμα και όσοι σή­με­ρα δεν δια­δη­λώ­νουν γιατί δεν στη­ρί­ζουν τη Δεξιά αλλά δεν βρί­σκουν και λό­γους να υπε­ρα­σπι­στούν το PT. Αλλά οι δια­φο­ρές θα πα­ρα­μεί­νουν. Ήδη φι­λο-PT με­ρί­δες του κι­νή­μα­τος συν­δέ­ουν την προ­ο­πτι­κή «ενό­τη­τας στην πάλη κατά της Δε­ξιάς» με το στόχο της επι­στρο­φής του Λούλα. Δεν έχουν αντι­λη­φθεί ή δεν θέ­λουν να πα­ρα­δε­χτούν αυτό που γρά­φει ο Μα­σκά­ρο Κε­ρί­δο, συγ­γρα­φέ­ας και ακτι­βι­στής από το Σάο Πά­ου­λο, και το οποίο είναι στο επί­κε­ντρο της ση­με­ρι­νής κρί­σης: «Το PT δεν μπο­ρεί να είναι πλέον ούτε ο “φρου­ρός” της αστι­κής ομα­λό­τη­τας, ενώ ταυ­τό­χρο­να δεν μπο­ρεί να είναι πλέον o εκ­φρα­στής των αγώ­νων του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος». Με αυτήν την επί­γνω­ση, οι δυ­νά­μεις της αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής Αρι­στε­ράς επι­χει­ρούν να συ­γκρο­τή­σουν έναν «τρίτο πόλο» μέσα στις άγριες μάχες που έρ­χο­νται.


Βε­νε­ζου­έ­λα

Στο επί­κε­ντρο της κρί­σης στη Βε­νε­ζου­έ­λα έχει βρε­θεί η έλ­λει­ψη ηλε­κτρι­σμού. Πέρα από τις υστε­ρί­ες των διε­θνών ΜΜΕ για «απο­τυ­χία του σο­σια­λι­σμού», η χώρα στη­ρι­ζό­ταν κυ­ρί­ως στον υδροη­λε­κτρι­σμό, πέ­ρα­σε μα­κρο­χρό­νια ξη­ρα­σία και αυτό δη­μιούρ­γη­σε τε­ρά­στια προ­βλή­μα­τα στα με­γά­λα υδροη­λε­κτρι­κά φράγ­μα­τα της χώρας.

Αλλά η κρίση ρεύ­μα­τος προ­στί­θε­ται σε μια συ­νο­λι­κό­τε­ρα δύ­σκο­λη συ­γκυ­ρία που έχει στη βάση της την κα­τάρ­ρευ­ση της τιμής του πε­τρε­λαί­ου. Καθώς τα πε­τρε­λαϊ­κά έσοδα ήταν βα­σι­κά στη χρη­μα­το­δό­τη­ση όλων των ει­σα­γω­γών και όλων των υπη­ρε­σιών, οι ελ­λεί­ψεις αγα­θών και τα προ­βλή­μα­τα στην οι­κο­νο­μία έχουν οξυν­θεί τους τε­λευ­ταί­ους μήνες.

Για τους νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρους φταί­ει η κυ­βέρ­νη­ση Μα­δού­ρο. Για τους υπο­στη­ρι­κτές της κυ­βέρ­νη­σης φταί­ει το «οι­κο­νο­μι­κό σα­μπο­τάζ της Δε­ξιάς». Το ζή­τη­μα είναι πως η Βε­νε­ζου­έ­λα είναι ένα ακόμα θύμα της κα­πι­τα­λι­στι­κής κρί­σης που χτυπά άγρια πλέον τη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή. Χωρίς να υπο­τι­μού­με τη διά­στα­ση του συ­νει­δη­τού σα­μπο­τάζ (κρύ­ψι­μο τρο­φί­μων σε απο­θή­κες κ.λπ.), η κυ­βέρ­νη­ση φταί­ει για τους ακρι­βώς αντί­θε­τους λό­γους από αυ­τούς που επι­κα­λού­νται οι νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ροι. Γιατί επί 17 χρό­νια δεν τόλ­μη­σε να επι­τε­θεί στο κε­φά­λαιο, και να ανα­διορ­γα­νώ­σει την οι­κο­νο­μία ώστε να απε­ξαρ­τη­θεί και από τα πε­τρε­λαϊ­κά έσοδα και από τις δια­θέ­σεις των «επεν­δυ­τών» (που η κυ­βέρ­νη­ση πί­στευε ότι θα μπο­ρού­σε να προ­σελ­κύ­σει σε μια «πα­τριω­τι­κή» πο­λι­τι­κή). Πέρα από το «πο­λι­τι­κά συ­νει­δη­τό» σα­μπο­τάζ, υπάρ­χει και η αυ­θόρ­μη­τη «εξέ­γερ­ση του κε­φα­λαί­ου» που δια­τη­ρεί την εξου­σία να επεν­δύ­ει ή να μην επεν­δύ­ει. Αυτή η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα δεν αντι­στρά­φη­κε ποτέ στη Βε­νε­ζου­έ­λα, οδη­γώ­ντας στη ση­με­ρι­νή κρίση.

Σε αυτό το φόντο ξε­δι­πλώ­νε­ται η επί­θε­ση της Δε­ξιάς. Ανα­θαρ­ρυ­μέ­νη από την εκλο­γι­κή της νίκη στις βου­λευ­τι­κές και κυ­ρί­ως από το «μο­μέ­ντουμ» που δια­μορ­φώ­νε­ται στην ήπει­ρο, συ­γκε­ντρώ­νει υπο­γρα­φές για την ανά­κλη­ση του Μα­δού­ρο. Κα­τά­φε­ρε να συ­γκε­ντρώ­σει σε λίγες μέρες γύρω στα 2,5 εκα­τομ­μύ­ρια υπο­γρα­φές, πολύ πάνω από το όριο που απαι­τού­νταν, και πε­ρι­μέ­νει την έγκρι­ση της Εθνι­κής Εκλο­γι­κής Επι­τρο­πής.

Προς το παρόν, η κυ­βέρ­νη­ση της Βε­νε­ζου­έ­λας αμύ­νε­ται με «πο­λε­μι­κά» μέτρα: Μεί­ω­ση των ημε­ρών ερ­γα­σί­ας, πε­ρι­κο­πές ρεύ­μα­τος στις ιδιω­τι­κές εται­ρεί­ες και τα υπουρ­γεία για να δια­σφα­λι­στεί ρεύμα στις κρί­σι­μες υπο­δο­μές, αύ­ξη­ση των μι­σθών κατά 30% για να πα­ρα­κο­λου­θή­σουν τον καλ­πά­ζο­ντα πλη­θω­ρι­σμό. Ενώ στο κρα­τι­κό πεδίο διε­ξά­γε­ται μια μάχη με­τα­ξύ κοι­νο­βου­λευ­τι­κής πλειο­ψη­φί­ας (Δεξιά) και εκτε­λε­στι­κής εξου­σί­ας (Αρι­στε­ρά), με τον Μα­δού­ρο να πα­ρα­πέ­μπει στο Συ­νταγ­μα­τι­κό Δι­κα­στή­ριο μια σειρά νο­μο­θε­τή­μα­τα με σκοπό να τα μπλο­κά­ρει.

Αυτή η μάχη είναι που δια­τη­ρεί μια ση­μα­ντι­κή υπο­στή­ρι­ξη στον Μα­δού­ρο. Αλλά αν μεί­νει στα σπα­σμω­δι­κά αμυ­ντι­κά μέτρα δεν θα λύσει το πρό­βλη­μα, όπως έδει­ξαν και πα­λιό­τε­ρες συ­γκρού­σεις. Η κα­λύ­τε­ρη άμυνα είναι η επί­θε­ση και αυτό το κα­τα­λα­βαί­νουν τμή­μα­τα της βάσης του τσα­βι­σμού. Στην πρω­το­μα­γιά­τι­κη δια­δή­λω­ση υπέρ της μπο­λι­βα­ρια­νής δια­δι­κα­σί­ας, η δια­δη­λώ­τρια Maria Fernanda Romero δή­λω­σε: «Ο μόνος τρό­πος να πο­λε­μή­σου­με σε αυτόν τον οι­κο­νο­μι­κό πό­λε­μο είναι να πά­ρου­με τα ερ­γο­στά­σια και να βά­λου­με να δου­λέ­ψουν για το λαό». Για έναν φοι­τη­τή του Κε­ντρι­κού Πα­νε­πι­στη­μί­ου της Βε­νε­ζου­έ­λας η εθνι­κο­ποί­η­ση δεν αρκεί: «Τα ρι­ζο­σπα­στι­κά μέτρα είναι εφι­κτά μόνο με ερ­γα­τι­κό έλεγ­χο... χρεια­ζό­μα­στε νέα συν­δι­κά­τα που θα ερ­γά­ζο­νται μαζί με τις κοι­νό­τη­τες που ζουν γύρω από τα ερ­γο­στά­σια».

Είναι ο δρό­μος που διεκ­δι­κούν οι ρι­ζο­σπα­στι­κές φωνές του «μπο­λι­βα­ρια­νι­σμού» εδώ και χρό­νια, προει­δο­ποιώ­ντας για την «κό­πω­ση» της δια­δι­κα­σί­ας. Δεν θα λύσει όλα τα βαθιά προ­βλή­μα­τα. Αλλά αν η «σπα­σμω­δι­κή άμυνα» αρκεί για να κρα­τή­σει τη βάση στή­ρι­ξης του τσα­βι­σμού, μια τέ­τοια πο­λι­τι­κή «επί­θε­σης» μπο­ρεί να σώσει τη μπο­λι­βα­ρια­νή δια­δι­κα­σία, δί­νο­ντας σήμα μάχης.